Capsicum (fructus)
Capsicum[1] seu chili[2] est fructus plantarum florentium generis Capsici, in familia Solanacearum. Huic generi sunt quinque fere species, quibus homines pro cibo et medicamentis uti solent, videlicet: Capsicum annuum, Capsicum baccatum, Capsicum chinense, Capsicum frutescens, Capsicum pubescens.



Primus Europaeorum Christophorus Columbus de capsico fructu in ephemeride primae navigationis sub die 15 Ianuarii 1493 refert: "Abundat etiam ají, videlicet piper huius gentis e quorum magis quam piper valeant, sine quo nullus unquam cenat, quod saluberrimum est; quo quinquaginta caravellae quotannis in hac Hispaniola onerari possunt."[3] Ipse semina huius fructus ad reges Hispanicos statim reddidit, sicut ex epistula anno insequenti in insula Isabella scripta constat: "illius axí quod nos piper nuncupamus, de quo e prima navigatione ad Exc. vestr. adduximus, hinc recipietis quantum mandabitis; cuius semina in hortis serta crescuntur."[4] Didacus Alvares Chanca etiam, particeps huius navigationis, in epistula anno 1494 scripta ait: "Tanquam speciem ad condimentum habent speciem agí appellatam, e qua tam pisces quam aves quantas capiant comeduntur; quae multis varietatibus prodit"[5] Conquisitator anonymus [it] (sic nuncupatus) qui cum Cortesio Mexicopolim anno 1519 venit de "pipere" nundinis huius urbis venditato ait:[6] "habent varietatem piperis condimentarii, chil appellati, sine quo nullum cibum comedunt."[7]
PulveresRecensere
Hae triturae de fructibus capsicorum a coquis saepe adhibentur:
- Paprica
- Pulvis quiya
- Pulvis capsici
- Pulvis caril (aromatum variorum tritura)
NotaeRecensere
- ↑ "Capsicum": #Gesnerus (1561); #Gregorius de Regio (1611)
- ↑ "Chili" litteris italicis: #Bontius (1631)
- ↑ Tambien hay mucho ají, ques su pimienta, della que vale mas que pimienta, y toda la gente no come sin ella, que la halla muy sana; puédense cargar 50 carabelas cada año en aquella Española: #Columbi ephemeris (1493) p. 286 editionis 1858
- ↑ ... del axí, a qui deçimos pimienta, del que truxe el otro viaje a V. Al., aquí ay y abrá cuanto V. Al. mandare, que les siembran y naçen en huertas: #Columbi liber copiarum (1493-1503) no. 2
- ↑ Tienen por especia, por lo adobar, una especia que se llama Agí con la cual comen también el pescado, como aves cuando las pueden haber: #Chanca (1494) p. 370 editionis 1858
- ↑ #Conquisitator anonymus (post 1519) f. 258v editionis 1606
- ↑ Hanno una sorte di pepe da condire, che si chiama Chil, che niuna cosa mangiano senza esso: #Conquisitator anonymus (post 1519) f. 255v editionis 1606
BibliographiaRecensere
- Fontes antiquiores
- 1493 : Christophorus Columbus, Ephemeris primae navigationis a Bartholomaeo Casao rescripta, in Martin Fernandez de Navarrete, ed., Colección de los viages y descubrimientos vol. 1 (2a ed. Matriti, 1858) pp. 153-313
- 1493-1503 : Christophorus Columbus, Epistulae ineditae in Antonio Rumeu de Armas, ed., Libro copiador de Cristóbal Colón: correspondencia inédita con los Reyes Católicos sobre los viajes a América (Matriti, 1989) Editiones interretiales
- 1494 : Didacus Álvarez Chanca, Epistula de secunda navigatione Christophori Columbi, in Martin Fernandez de Navarrete, ed., Colección de los viages y descubrimientos vol. 1 (2a ed. Matriti, 1858) pp. 370-371
- post 1519 : "Relatione d'alcune cose della Nuova Spagna e della gran città di Temestitan Messico [it]" in Giovanni Battista Ramusio, ed., Navigationi et viaggi (Venetiis, 1555-1559) vol. 3 ff. 254r-259r editionis 1606
- 1530 : Petrus Martyr ab Angleria, De orbe novo decades lib. 5 cap. 9 f. 83r
- 1539 : Hieronymus Bock, New Kreütter Buch pars 2 f. 86v; eiusdem Kreüterbuch (1551) ff. 350r-351r; eiusdem Kreutterbuch (1560) ff. 342-344
- ante 1542 : Codex Mendoza (liber pictus, c. 1534/1542) f. 51v-52r etc.; cf. Frances Berdan, Patricia Anawalt, The Essential Codex Mendoza (Berkeleiae, 1997) pp. 132-133 etc.
- 1542 : Leonhartus Fuchsius, De historia stirpium commentarii insignes pp. 731-735
- 1550 : Hieronymus Cardanus, De subtilitate pp. 197-198
- 1554 : Rembertus Dodonaeus, Posteriorum trium de stirpium historia commentariorum imagines (pp. 181-183 apud Google Books); eiusdem Histoire des plantes (1557) pp. 441-442
- 1557 : Iulius Caesar Scaliger, Exotericarum exercitationum liber quintus decimus, de subtilitate, ad Hieronymum Cardanum (ff. 200v-201r apud Google Books)
- 1561 : Conradus Gesnerus, "De hortis Germaniae" in Valerius Cordus, Annotationes in Dioscoridis ... [etc.] f. 272b "Piper Indicum, capsicum ... piper Hispanicum, Calecuticum, Bresilicum"
- 1565 : Nicolaus Monardes, Dos libros. El uno trata de todas las cosas que traen de nuestras Indias Occidentales quaternion f 6
- ante 1566 : Bartolomé de las Casas, Apologética historia sumaria pp. 304-305 editionis 1876
- 1573 : Petrus Andreas Matthiolus, I discorsi ... nelle sei libri di Pedacio Dioscoride Anazarbeo della materia medicinale (editio 1573) lib. 2 cap. 148 (p. 405 apud Google Books); idem, Commentarii in libros sex Pedacii Dioscoridis Anazarbei de Materia Medica (editio 1574) lib. 2 cap. 153 pp. 434-437
- 1574 : Carolus Clusius (ed.), De simplicibus medicamentis ex occidentali India delatis quorum in medicina usus est pp. 71-74
- ante 1581 : Didacus Duran, Historia de las Indias de Nueva-España y islas de Tierra Firme (Mexicopoli, 1867-1880) vol. 1 p. 211 etc.
- ante 1584 : Bernardus Díaz del Castillo, La historia verdadera de la conquista de la Nueva España (manuscriptum, ante 1584) cap. 83 p. 254 editionis interretialis Serés
- 1590 : Iacobus Theodorus Tabernaemontanus, Eicones plantarum seu stirpium p. 859
- 1591 : Juan de Cárdenas, Primera parte de los problemas y secretos maravillosos de las Indias (Mexicopoli) pp. 113-115 editionis 1913
- ante 1595 : Franciscus Hernandez; Nardus Antonius Recchus, scriba, De materia medica Novae Hispaniae, Philippi Secundi Hispaniarum ac Indiarum regis invictissimi iussu (manuscriptum, ante 1595) ff. 92v-94r
- 1596 : Casparus Bauhinus, Phytopinax pp. 155-156
- 1597 : John Gerard, The Herball, or generall historie of plantes pp. 292-293 "Of Ginny or Indian pepper"
- 1601 : Israel Spachius, interpr.; Ioannes Fragosus, Aromatum, fructuum et simplicium aliquot medicamentorum ex India utraque .. in Europam delatorum ... historia brevis. Argentinae (f. 33r apud Google Books) "Piper Indorum Occidentalium, quod vocant Axi"
- 1609 : Garcias Lasus Inca, Comentarios Reales de los Incas vol. 1 f. 210; recensio interretialis
- 1611 : Gregorius de Regio, "De varietate capsicorum" in Carolus Clusius, Curae posteriores pp. 95-108
- 1615 : Franciscus Hernandez, Quatro libros de la naturaleza y virtudes de las plantas y animales que estan recevidos en el uso de medicina en la Nueva Espana (1615) lib. 2 cap. 3 ff. 72r-74r, Rerum medicarum Novae Hispaniae thesaurus (1628) lib. 5 cap. 3 pp. 134-138
- 1631 : Iacobus Bontius, Historia naturalis et medica Indiae orientalis
- "An nescis, eos addere fructum ricini Americani, quod lada Chili Malaii vocant, quasi dicas Piper è Chile, Brasiliae contermina regione" (p. 10).
- 1640 : Ioannes Parkinsonus, Theatrum botanicum pp. 355-359 (Textus apud Google Books)
- 1658 : Iacobus Bontius; Gulielmus Piso, ed., De Indiae utriusque re naturali et medica libri (Amstelaedami: apud Elzevirios) textus (pars i p. 226; pars iii p. 200 apud Google Books)
- "Quiya sive piper Brasiliense ... Teste Ximene Mexicani hanc plantam Chilli vocant, quae fert siliquas illas Hispaniolae Incolae Axi et Antiqui Siliquastrum, Hispani Piper vocant Americanum, et Auctarius Capsicum"
- 1693 : Ioannes Ray, Historia plantarum generalis (1693) (vol. 1 pp. 676-679 apud Google Books)
- 1695 : Georgius Everhardus Rumphius, Herbarium Amboinense (Amstelaedami: Chanquion, 1741-1750) vol. 5 p. 247 et tab. 88; cf. E. D. Merrill, An Interpretation of Rumphius's Herbarium Amboinense. Manilae: Department of Agriculture and Natural Resources, Bureau of Science, 1917 p. 462
- "Malaice Lada Tschili, ac tantummodo Tschili, unde multi crediderunt, hoc Piperis genus primum ex regno Chili fuisse translatum, quod cum vero non videtur convenire" (lib. 8, cap. 50).
- Eruditio recentior
- Jean Andrews, Peppers: the domesticated capsicums. 2a ed. Austin: University of Texas Press, 1995
- Jean Andrews, "The Peripatetic Chilli Pepper: diffusion of the domesticated capsicums since Columbus" in Nelson Foster, Linda S. Cordell, edd., Chilies to Chocolate: Food the Americas Gave the World (Tucson: University of Arizona Press, 1992) pp. 81-94 (Paginae selectae apud Google Books)
- Charles R. Clement, Michelly de Cristo-Araújo, Geo Coppens d’Eeckenbrugge, Alessandro Alves Pereira, Doriane Picanço-Rodrigues, "Origin and Domestication of Native Amazonian Crops" in Diversity vol. 2 (2010) pp. 72-106
- Marie-Christine Daunay, Henri Laterrot, Jules Janick, "Iconography and History of Solanaceae: Antiquity to the XVIIth Century', in: Jules Janick, Horticultural Reviews, vol. 34 (2007), pp. 1-112 (Paginae selectae apud Google Books)
- Marie-Christine Daunay, Henri Laterrot, Jules Janick, "Iconography of the Solanaceae from Antiquity to the XVIIth Century: a Rich Source of Information on Genetic Diversity and Uses" in Acta Hort. no. 745 (2007) pp. 59-88
- Amit Krishna De, ed., Capsicum: The genus Capsicum. Londinii: Taylor & Francis, 2003 (Paginae selectae apud Google Books)
- Barbara Pickersgill, "Chile Peppers" in Rafael Lira, Alejandro Casas, José Blancas, edd., Ethnobotany of Mexico: Interactions of People and Plants in Mesoamerica (Springer, 2016) pp. 417-438 (Paginae selectae apud Google Books)
- Vincent M. Russo, ed., Peppers: Botany, Production and Uses. Wallingford: CAB International, 2012 (Paginae selectae apud Google Books)
- Frederick J. Simoons, Food in China: A Cultural and Historical Inquiry (CRC Press, 2014) pp. 385-386 (Paginae selectae apud Google Books)
- Vito Teti, Storia del peperoncino: un protagonista delle culture mediterranee. Romae: Donzelli, 2007
- Clifford A. Wright, "The Medieval Spice Trade and the Diffusion of the Chile" in Gastronomica vol. 7 no. 2 (2007) pp. 35-43
Nexus interni
Nexus externiRecensere
Vicimedia Communia plura habent quae ad Capsica spectant. |
- De chili (historia, botanica etc.)
- "Capsicum and Chillies: Commercial Cultivation" apud DPI&F Queensland, Australia
- "Capsicum pepper factsheet" apud Purdue Guide to Medicinal and Aromatic Plants
- "Capsicums: Innovative Uses of an Ancient Crop: History, Botany, Breeding, and Pungency"
- "Descriptors for Capsicum (Capsicum spp.)" apud Bioversity International
PinacothecaRecensere
Capsica annua varietatis friggitello
Varietas friggitello in popina Suecica döner kebap
Fructus Capsici annui varietatis Cayenne
Capsicum chinense varietatis habanero: flos, fructus
Capsicum chinense varietatis Scotch bonnet in macello Caribico venditatum
Capsicum frutescens varietatis African Devil
Capsicum chinense x C. frutescens varietatis Naga Jolokia vel bhut jolokia