Vicipaedia

Historia Aragoniae

Historia Aragoniae Musulmanā irruptione saeculo VIII incipit. Quae, ex illo tempore, suos limites ampliabat per saecula in quibus primum Comitatus, deinde Regnum et posterius Consilium et Audientia fuit, donec hodie comunitatem autonomam constituit, quamquam unitate geographica seu naturali, linguistica, et ethnica caret. Humana autem praesentia in terris hodie Communitatem autonomam Aragoniam formantibus plurimis millenniis abhinc initium sumit, sed Aragonia, sicuti multae praesentes regiones historicae, Medii Aevi fructus est. Nomen Aragonia primum anno 828 apparet.

Communitatis autonomae Aragoniae locus praesenti in Hispaniā.
A Hieronymo Blanca operis, Aragonensium rerum comentarii facies, quod anno 1588 Caesaraugustae fratres Laurentius et Didacus Robles ediderunt. De primarum Aragoniae historiarum unā agitur.

Medio aevo praesens Aragonia cusa fictaque est. Praecipua cuius columina Corona, Cohortes, Deputatio Aragoniae et Ius forale fuerunt. Primus locus e saeculo XII foederationis civitatum diversae entitatis, Corona Aragoniae Corona Aragoniae; proprium cuius pondus paulatim intra se languit usque ad Aevum modernum, cum inserta est in centralizatiorem civitatem, Regnum Hispaniae; notandum est anno 1412 in Compromisso Caspensi dynastiam quae regnare coepit, propter ultimum prioris domūs heredem mortuum, domum Castellanam Trastamăram esse.

Ex tumultis anni 1591, cum Philippus II Hispaniae Iustitiam Aragoniae Ioannem V Lanuzae interfecit, usque ad saeculum XVIII, annum 1707, cum declarata sunt Decreta Novi Propositi, Aragonia paulatim omnia sua iura, fora et alias historicas singularitates amisit quae consecuta erat per annos.

Bellum Independentiae Hispanicae seu Bellum Paeninsulare novae activationis occasionem praebuit, sed saeculo XIX Carlistae, qui asseclas his in terris invenerunt, praeteritas forales libertates reddere obtulerunt.

Sic, saeculum XX, republicanā aevitate, regionalisticus sensus maiores gradūs attigit, sed Bellum civile Hispanicum omnia autonomica proposita delevit.

Regimen Franquisticum Aragonensisticas appetitiones hebetavit, quae hodie, firmatae, prodire conantur.

Praehistoria recensere

Periodus Palaeolithica recensere

 
Palaeolithicum in Aragoniā.

Antiquissima humanae vitae testimonia in Aragoniā a glaciationum tempore originem trahit, in Pleistocaeno medio, circa 600 000 annos abhinc, per Palaeolithicum inferius. Haec oppida Acheulianae manufacturae testimonia reliquerunt. Inventi sunt bifrontes e silice et dolabrae e quarziti, praesertim in aggestibus fluvialibus Sancti Blasii (Aragonice Sant Blas, Hispanice San Blas et Catalanice Sant Blai) Terulii, in areā Cauvacā (Aragonice, Hispanice et Catalanice Cauvaca) Caspi (Aragonice et Catalanice Casp et Hispanice Caspe), in Eluviē Arbolitis (Aragonice Barranco d'Arbolitas, Hispanice Barranco de Arbolitas et Catalanice Barranc d'Arbolitas) prope Bursaonem[1] et etiam in commarcā Bilbilitanā, in areā Miedibus Aragoniae (Aragonice Miedes d'Aragón, Hispanice et Catalanice Miedes de Aragón). Quibus instrumentis tunc Vallis Salonis[2] (Hispanice et Catalanice Valdejalón, Aragonice Val de Xalón) abundant.

Per Glaciationem Würmianam, circa 80 000 a.C.n., nova humana species, Homo neanderthalensis, hac in regione apparuit. Multa humana reliqua, sicuti molares, in Specibus Maurorum (Aragonice Esplugas d'os Moros, Hispanice Cuevas de los Moros et Catalanice Coves dels Moros) Gabasae (Aragonice et Hispanice Gabasa et Catalanice Gavasa), prope Oscam, inventa sunt. Per Palaeolithicum medium evoluta est cultura Mousterii, usque ad 40 000 a.C.n., propemodum, durans. Quae silicis confectione cuspidum, radulae[3] dentiumque formā depingitur, sed etiam ponderis est osseum opus. Notissimi sitūs Specus Eudoviges (Aragonice Covacho Eudoviches, Hispanice et Catalanice Covacho de Eudoviges) Alacone[4] in Provinciā Terulensi, Fons Truchoënsis (Aragonice Fuent d'o Trucho, Hispanice Fuente del Trucho et Catalanice Font del Trucho) Colli Longo[5] et Specūs Maurorum (Aragonice Esplugas d'os Moros, Hispanice Cuevas de los Moros et Catalanice Coves dels Moros) Gabasae (Aragonice et Hispanice Gabasa et Catalanice Gavasa) sunt.

In Palaeolithico Superiore, circa 40 000 a.C.n. incipiente, apparuerunt duae novae culturae: Solutrium et Magdalenium. Solutrium imprimis bene repraesentatum est in Specus Chavesensis (Aragonice Espluga de Chaves, Hispanice Cueva de Chaves et Catalanice Cova de Chaves) Bastarae,[6] ubi cuspides suendi, grosae[7] et scalpri inventi sunt. Cultura Magdalenium nobis ossea, sicuti assagaias[8], aut lapidea instrumenta, sicuti microlĭthos, reliquit. Capra et cuniculus animalia his ab hominibus venatissima esse videntur.

Periodus epipalaeolithica recensere

Epipalaeolithici reliqua, inter septimum et quintum millennium a.C.n., in Aragoniā Inferiori (Hispanice Bajo Aragón, Aragonice Baixo Aragón et Catalanice Baix Aragó) densantur. Microlithicarum rerum numerus crescit, dum ornamenta magis magisque geometrica sunt, triangulorum, trapeziorum et semilunarum formis utendis.

Habitatio saxosos iuxta parietes paulo profundos esse solebat, ad Solem vergens, et flumina Matarranyam (Hispanice Matarraña et Aragonice Catalaniceque Matarranya) et Algares (Hispanice Algás et Aragonice Catalaniceque Algars) dominabatur. Praecipui sitūs sunt suffugia Botiqueria Maurorum (Hispanice Botiquería dels Moros, Aragonice Botiguería d'os Moros et Catalanice Botiqueria dels Moros) et Secansense (Hispanice, Aragonice et Catalanice Els Secans) Maçaleone[9] (Hispanice Mazaleón, Aragonice Mazalión et Catalanice Massalió) in Provinciā Terulensi; et sitūs Costalēna (Hispanice et Catalanice La Costalena et Aragonice A Costalena) Meiellae[10] (Hispanice, Aragonice et Catalanice Maella), Situs Serdaënsis (Hispanice, Aragonice et Catalanice El Serdà) et Sol de la Pinyera (Hispanice, Aragonice et Catalanice Sol de la Pinyera) Favarae (Aragonice et Catalanice Favara et Hispanice Fabara) in Provinciā Caesaraugustanā. Horum oppidorum oeconomia essentialiter praedatoria -in venatū, piscatū recollectioneque fundata- adhuc erat.

Periodus Neolithica recensere

 
Neolithicum in Aragoniā.

Primo quinti millennii a.C.n. dimidio novus modus vivendi in effectorum oeconomiā fundatus apparuit, qui agriculturam ac educationem animalium cognoscunt, quamquam venari sicuti complementaria activitas pergunt.

Molarum versatilium[11], durā petrā, exsistentia molendi activitatem confirmat; eodem modo aliquae politae secūres in aciē crenas ostendunt quia adhibitae erant sicuti operum rusticorum asciae.[12]

Inveniuntur neolithica reliqua in Montibus exterioribus Pirenaicis (Hispanice Sierras exteriores pirenaicas, Aragonice Sierras exteriors pirenencas et Catalanice Serres exteriors pirinenques) et Aragoniā Inferiore (Hispanice Bajo Aragón, Aragonice Baixo Aragón et Catalanice Baix Aragó).

Protohistoria recensere

Periodus chalcolithica recensere

Periodus chalcolithica duobus phaenomenis distinguitur: megalithicarum aedificationum multiplicatione et expansione culturae campaniformis. Praecipuissimi megalithi in externis montibus et altis Pyrenaicis vallibus observantur.

Aetas aënea recensere

 
Feminea e terrā coctā figura, ex Aetate aëneā exeunte, inter 650 et 500 a.C.n., Fontibus Hiberi[13] (Hispanice Catalaniceque Fuentes de Ebro et Aragonice Fuents d'Ebro) inventa.

In Specū Mauri Olbēnae[14] (Hispanice Cueva del Moro de Olvena, Aragonice Espluga d'o Moro d'Olbena et Catalanice Cova del Moro d'Olvena) ossea sagittatum fastigia undecim inventa sunt, quorum origo trahitur a saeculis XVI et XV a.C.n. et quae optima antiquae Aetatis aëneae exempla sunt.

Media aënea praecipuos sitūs archaeologicos in commarcā Montionensis suppeditavit, cum magis quam 200 politis securibus prope collem Marculloënsem (Hispanice, Aragonice et Catalanice Marcullo), Pialfor, Congiel[15] (Hispanice, Aragonice et Catalanice Conchel), Muriellam[16] (Hispanice, Aragonice et Catalanice Morilla) et collem Francheënsem (Hispanice, Aragonice et Catalanice Franché). Figlinae blandae sunt, aliquando parvis globis super ansā ornatae. Metallicae res multiplicantur, triangularibus cum perforaculis pugionibusque et clavis sine foramine. Intensa agriculturalis activitas per magnum silicosarum falcium numerum confirmatur. Etiam loca habitata in inferiori cursū Cingae[17] (Hispanice, Aragonice et Catalanice Cinca) prope flumina Sosam (Hispanice, Aragonice et Catalanice Sosa) et Alcanatre[18] (Hispanice, Aragonice et Catalanice Alcanadre) inventa sunt.

Ultimae Aetatis aëneae exeuntis periodi, circa 1 100 a.C.n., agrorum urnarum culturā depicta sunt. Consistit Indoeuropaeis e gentibus, Mediā e Europā ortis, quae Mediterraneis cum gentibus se immiscuerunt. Quae suos mortuos incinerabant et eorum cineres cinerarias in urnas iniciebant. Quorum exempla sunt in Specū Mauri Olbēnae[14] (Hispanice Cueva del Moro de Olvena, Aragonice Espluga d'o Moro d'Olbena et Catalanice Cova del Moro d'Olvena), Masadā Muris (Hispanice, Catalanice et Aragonice Masada del Ratón) Fragae[19] (Hispanice, Catalanice et Aragonice Fraga) et Capitio de Monteleone (Hispanice, Catalanice et Aragonice Cabezo de Monleón) Caspi[20] (Hispanice Caspe et Aragonice Catalaniceque Casp). Metallurgiae auctus incremento formarum fussurae habitatis in locis inventarum depingitur.

Aetas ferrea recensere

 
Hibericaa scriptura. saeculi I a.C.n. aeramentum in praesentium provinciarum Soriae et Caesaraugustae limite inventum.
 
Hiberiae gentes anno 200 a.C.n..

Aetas ferrea documentis melius probatur. Priora loca continenter habitari pergunt. Etiam necropolibus usi sunt novae periodi pecuarii, agricolae et opifices.

Commercialis activitas, praesertim cum Phoenicibus, Etruscis et Graecis, evoluta est et ferream metallurgiam servavit. Ferramenta et arma ad illud tempus accommodata et meliorata sunt, ut probari potest in sitibus Piuró del Barranc Fondo et Sancti Christophori (Hispanice San Cristóbal) Maçaleone[9] (Hispanice Mazaleón, Aragonice Mazalión et Catalanice Massalió), ubi servantur vasa Punici generis; et Zayllae[21] (Hispanice Catalaniceque Azaila et Aragonice Zaila) et Calaceiti[22] (Hispanice Calaceite, Catalanice Calaceit et Aragonice Calazeit), ubi inventae sunt res e Cretā importatae.

Saeculo sexto a.C.n. coexsistebant in Aragoniā dissimiles gentes sex, quae pertinent ad greges Hiberum, Celticum et Aquitanum: Vascones, Suessetani, Sedetani, Iacetani, Ilergetes et Celtiberi citeriores.[23] Qui omnes hiberizati, sedentarii greges cum suis sedibus in constante loco collocatis erant. Praecipua quorum exempla inveniuntur in Capitio de Monteleone (Hispanice, Catalanice et Aragonice Cabezo de Monleón) et Altario de Brunos (Hispanice, Catalanice et Aragonice Loma de Brunos) Caspi[20] (Hispanice Caspe et Aragonice Catalaniceque Casp), Puntali (Hispanice Caspe et Aragonice Catalaniceque Puntal) Fragae[19] (Hispanice, Catalanice et Aragonice Fraga) et Roquizali del Rullo (Hispanice, Catalanice et Aragonice Roquizal del Rullo) Favarae[24] (Hispanice Fabara. Aragonice Favara Catalanice Favara de Matarranya).

Sociale systema familiari in grege, circa a coaevitatibus quattuor constituto, fundabatur. Oeconomicae activitates praesertim agricultura et educatio animalium erant. Potestate fungebatur rex, ab viris in conventū coniunctis circumdatus.

Antiquitas recensere

Occupatio Punica recensere

 
Iberia inter annos 237 et 206 a.C.n.

Ex anno 237 a.C.n., duce Hannibali Barcā et postea eius genero Hasdrubali, Karthaginenses cito per Hiberiam expansi sunt. Ilercavones, Ilergetes et Iacetani partim penes Hannibalis Barcae auctoriatem transiverunt. Haec regio tritici, metallorum pretiosorum et aestimatorum militum subsidia facta est.

Ex anno 219 a.C.n., Hispania campus proelii inter Romanos ac Karthaginenses facta est per Secundum bellum Punicum. Anno 217 a.C.n., Publius Cornelius Scipio aggressus est contra caput Ilergetum, Hasdrubalis sociorum; postea contra Lacetanos, quos vicit. Sed, exeunte anno, Romanis iam discessis, Mandonius, Ilergetum rex, suum populum contra Romam concitavit et eorum sociorum territoria everterunt. Publius Cornelius hos globos solvit, sed hic tumultus Hasdrubalem in Hiberi Septentrionem denuo duxit.

Celtiberi, ceterum, legatos ad Publium Cornelium miserunt et foedus fecerunt. Quos Roma Karthaginense territorium aggredi exhortata est; ei uno impetū duas urbes ceperunt et Hasdrubalem bis vicerunt, cui propemoodum 15 000 mortuorum et 4 000 captivorum causavit.

Difficilis Romana occupatio recensere

 
Iberia a Romanis occupata inter saecula III et I a.C.n..
 
Provinciae Hispaniae Citerioris limites anni 197 a.C.n..

Anno 204 a.C.n., Karthago bellum perditum esse sensit et cum Scipione Africano tractavit. Quae condiciones ab eo impositas accepit, apud quas a Karthaginensibus Hispaniam relinqui est. Anno 197 a.C.n., Romana territoria ordinata sunt in provincias duas: Hispaniam ulteriorem et Hispaniam citeriorem, capite Tarracone. Cuius administratio bis per annum duobus praetoribus concessa est, quamquam hoc semper non efficax erat.

Sed, eodem anno, Sempronius Tuditanus, Hispaniae citerioris praetor, generali tumultui obversatus est qui Romani exercitūs cladem et mortem praetoris causavit. Senatus consulem Catonem Maiorem et exercitum 60 000 hominum misit. Nihilominus, huius regionis gentes, praeter Ilergetes, qui suā de deditione cum Catone egerunt, pugnare perrexerunt. Cato rebelles vicit et denuo hanc in provinciam dominium illius anni aestate sumpsit, sed sibi incolarum et Celtiberorum favorem attrahere non consecutus est. Post vis demonstrationem, eis se recipere convicit. Sed horum Indigenarum deditio solum ficta erat; sparso rumore ut Cato Romam redivisset, rebellio denuo exarsit. Cato firmiter respondit; tumultum composuit et captivos servos vendidit, denuo ineuns Romam triumphans.

Rebellio totam per Iberiam divulgata est, quod magnum cladium numerum exercitui Romano causavit, e quo dimidia militum pars interfecta est anno 188 a.C.n.. Manlius Acidinus, Citerioris praetor, Celtiberos Calagurri anno 184 a.C.n. aggressus est, dum Terentius Varro Suessetanos vincebat et eorum capite, Corbione, potiebatur.

Mediae regionis occupatio, quam Celtiberi incolebant, anno 181 a.C.n. a Quinto Fabio Flacco inchoata est. Aliquot victorias contra Celtiberos assecutus est. Nihilominus, occupatio praesertim a Tiberio Sempronio Graccho inter 179 et 178 a.C.n. effecta est, qui urbes oppidulaque triginta occupavit interdum per foeda aut capiendā utilitati ex aemulatione inter Celtiberos et Vascones.

Proconsules (aut propraetores secundum annum) qui provincias regebant cum incolarum detrimento pecuniam facere assueverunt: coacta munera et abusus communes res sunt. Cum praetor aut proconsul iter faciebant, gratis hospitio excipiebant et ut grana vili pretio sibi, suae familiae, suis magistratibus aut suis militibus traderentur imposuerunt. Senatus, cum legatos Hispanicis e provinciis recepisset, anno 171 a.C.n. legem pertulit ut inspicerentur hi praetores aut proconsules.

Tumultūs usque ad 133 a.C.n. perrexerunt, ubi deleta est Celtiberica urbs Numantia, ultimum eorum propugnaculum.

Anno 82 a.C.n. Aragonia locus belli civilis Romani fuit, cum gubernator Quintus Sertorius, factionis marianae, Oscam confugisset. Procursationes usque ad annum 72 a.C.n. perrexerunt, ubi Quintus Sertorius se victus fassus est.

Romana administratio recensere

 
Hispaniae Romanae divisio in conventūs iuridicos saeculo II (mappa Francice et Latine).

Primā in territoriali Hispaniae Romanae divisione, anno 196 a.C.n., praesens Aragonia intra Hispaniam Citeriorem includebatur. Bellis Lusitano-Hibericis, territoria Romā temperata valde amplificata sunt, quoad tota Paeninsula Hiberica capta est. Agrippa provinciales divisiones anno 27 a.C.n. reformavit et provincias tres in Hispaniā creare decrevit: Baeticam, Lusitaniam et Hispaniam Tarraconensem. Ad hanc ultimam provinciam pertinebant praesentia Aragoniensia territoria.

Claudio imperatore, Hispanicae provinciae in conventūs iuridicos subdivisae sunt. Pleraque Aragonia ad Conventum Caesaraugustanum tunc pertinebat, qui e Caesaraugustā pendebat. Hic conventus colonias duas -Celsam (Hispanice et Catalanice Velilla de Ebro; Aragonice Viliella d'Ebro) et Caesaraugustam- comprehendebat; praeter urbes septendecim vallium Hiberi, Salonis (Hispanice et Catalanice Jalón; Aragonice Xalón seu Exalón), Sicoris (Hispanice, Aragonice et Catalanice Segre), Cingae (Hispanice, Aragonice et Catalanice Cinca) et Faenarii (Hispanice Henares), apud quas praecipuae Bilbilis (Hispanice Calatayud; Catalanice Calataiud; Aragonice Calatayú), Ilerda, Calagurris, Osca, Turiasso, Ercavica (Hispanice Cañaveruelas) et Complutum erant.

 
Hispania post provincialem Diocletiani divisionem.

Caesaraugusta administrativa ponderis medulla fuit. Gravissimi momenti res toto in hoc conventū secundo gradū ibi iudicari poterant. Praeterea, religioso primi gradūs munere fruebatur, enim proprium Genii Conventūs Caesaraugustani cultum habebat. Hic romanus genius cultum, venerationem, sacra, dona omnibus ex urbibus administrativā in hac regione accipiebat. Concilium conventi etiam Caesaraugustae congregabatur: hoc consultivum concilium praecipuas urbis familias congregabat ut dicerent suam sententiam de rebus hunc conventum iuridicum afficientus.

Exeunte saeculo III, administrativae reformationis a Diocletiano factae causā, divisa est Hispania Tarraconensis in provincias novas tres: Tarraconensem, Carthaginensem et Gallaeciam; constituentes omnes dioecesem Hispaniam. Conventūs igitur iuridici tunc dissolvi videbantur, quod ponderis amissionem Caesaraugustae causavit, quia nonnulla administrativa munera rbe Tarracone sumpta sunt.

Denique, exeunte saeculo IV, ultima administrativa reformatio facta est: limes inter Tarraconensem et Carthaginensem impositus est in flumine Hibero, quod praesens Aragoniense territorium exteriores penes urbes: Tarraconem et Carthaginem Novam.

Romanizatio recensere

 
Augusti statua, prope Romanorum moenium reliquia Caesaraugustae.
 
Theatrum Romanum Caesaraugustae, conventūs iuridici capitis. Aedificatum est Augusto et Tiberio imperatoribus.

Nonnulis saeculis, Romana cultura in Hispaniā, praesertim in Tarraconensi, instituta est. Romani mores, religio, leges et modus vivendi Indigenis impositi sunt, quod tunc Hispanoromanam culturam conformavit. Media ut Romana cultura diffusa esset et praevaleret plurima sunt.

Prima apud Romanorum occupantium munera vias renovare et, si opus erat, creare fuit ut et commeatūs et facultas absorbendorum novorum incolarum has in regiones melorarentur. Hoc modo, Caesaraugusta summus viarum nodus in suo conventū facta est.

Attamen, Romanizatio proprie urbanum factum fuit. Romanam per periodon, priores Hibericae urbes denuo institutae sunt et consequentes monumentales infrastructuras acceperunt. Quarum reliquiae Caesaraugustae, Oscae et Bilbili adhuc patent. Fuit, igitur, urbanizationis et constructarum infrastruturarum profectus. Caesaraugusta bonum harum urbium saeculo I ortarum exemplum praebet, cum foro, thermis, cloacis, theatro, fluviali portū, ponte super flumine Hibero et moenibus.

Coloniarum creatio etiam romanizationis elementum fuit. Quae statutae sunt ut Romanorum militum copiae, qui ab eorum muneribus liberati essent, remuneratae essent, sed etiam ut temperarentur finitima territoria. Cognoscuntur coloniae Victrix Iulia Celsa et Caesaraugusta in Aragoniā fuisse, haec ultima statuta anno 14 a.C.n., verosimiliter die 23 Decembris, super Hibericae prioris urbis, Salduviae nuncupatae, sitū. Haec statuta est intra contextum Hispanicarum provinciarum denuo ab Augusto ordinatarum, post victoriam in Bellis Cantabricis et pro legionum IIII Macedonicae, VI Victricis e X Geminae militibus.

 
Veneris et Erotis opus tessellatum, in Villā Fortunato Fragae, saeculo IV aedificatā.

Romanizatio quoque fundatur in creandis amplis latifundiis, villis ad productionem agrariam extensivam collineatis. Haec dominia aliquando locupletes ad familias a Romā aut Italiā oriundas pertinenbant, sed pleraque indigenis familiis erant quae romanos mores adoptaverant. Villa Fortunatus, prope Fragam, bonum harum divetum commodarumque possessionum exemplum est in quibuss habitabat localis aristocratia Romanum gustum secuta.

Romae occasus recensere

Vandali, Suebi et Alani recensere

 
Germanicae migrationes inter saecula III et V in Europā (mappa Theodisce).

Saeculo II mediante, Imperii Romani occasus coepit, eventis primis difficultatibus post duo Pacis Romanae saecula. Inter annos 264 et 266, coeperunt primae Barbarorum incursiones: Franci et Alamanni, qui in Galliam anno 260 intraverant, Pyrenaeos montes transiverunt et Turiassonem (Hispanice Aragoniceque Tarazona et Catalanice Tarassona) venerunt, quae praedata est. Eorum aliqui in Mauritaniam transiverunt, dum alii greges se sparserunt. Hoc tempus valde turbatum fuit, quia praedonum globi, qui Bacaudae nuncupati sunt, se contulerunt ad direptionem et ad devastandam Vallem Hiberi saeculo V.

Pridie Kalendas Ianuarias anni 406, Vandalorum, Sueborum et Alanorum incursio, qui Rhenum transiverant, Imperium Romanum Occidentale perturbavit. Flavius Claudius Constantinus hac politicā instabilitate fruitus est ut se imperatorem anno 407 nomine Constantini III designaret contra Flavium Honorium. Constans II, Constantini III filius, hostes anno 408 vicit et Hispaniae septemtrionem cepit, dum suus generalis Gerontius hanc provinciam e Caesaraugustā retinuit. Constantini III et sui filii sollicitatio Honorium Constantinum III coimperatorem anno 409 suscipere coegit. Constantini III reditus novo cum generali Gerontium offendit, qui contra Constantinum III rebellare decrevit et foedus fecit cum Vandalis, Suebis et Alanis, qui tunc Aquitaniam ceperunt, cum ei Pyrenaeos montes transire siti essent et Gerontius imperatorem usurpatorem Maximum declaravisset. Gerontius in Hispaniā usque ad suam mortem, anno 411, pugnavit, cum quoque evanuerunt Constantinus III et suus filius.

Maximus, quem Flavii Honorii generales persequebantur et in Vandalorum asylo excipi coegerunt, foedus cum Germanicis gentibus sedem in Hispaniā collocantibus fecit. Solum Hispania Tarraconensis, ubi hic habitabat, huius foederis libera mansit.

Visigothorum adventus recensere

 
Hiberia anno 418, cum Visigothi in Aquitaniā foederati sedem collocavissent, dum Hispaniae septemtrio penes Romanos directe mansit.

Anno 414, Ataulfus, Visigothorum rex, suam sedem in Aquitaniā collocavit; sed, a Constantio, Honorii generali coactus, hic in Hispaniam transivit et Barcinonem Decembre eiusdem anni cepit. Postero anno, Valia, ei successor, ab Honorio foederatus Romae in Aquitaniā susceptus est et Germanicas gentes eiicere rogatus est quae in Hispaniā consederant. Sic, anno 416, Valia in Hispaniam intravit et Alanos equites severe vicit et Suebos vel Suevos in Gallaeciam et Vandalos in Baeticam impulit.

Primo saculi V dimidio, Visigothi, iuxta cum Romanis, continenter contra Vandalos Suebosque pugnaverunt. Hispania Tarraconensis penes Romanos mansit, sed Valles Hiberi a Bacaudis seu Bagaudis affecta est, qui illam regionem praedaverunt. Anno 443, magister utriusque militiae Merobaudes multos greges persecutus est et eos Aracellis seu Aracili vicit. Hi Bacaudae ab hominibus dissimilium originum scelestis, quos Vascones et Suevi crebro iuvabant, formabantur: Rechiarius, Sueborum rex, inter annos 449 et 452 Vallem Hiberi praedavit, suam Caesaraugustam fecit et sibi Ilerdam adiunxit. Imperatoris Aviti rogatū, rex Visigothorum Theodoricus II Suebos prope Asturicam Augustam iuxta fluvium Urbicum[25] (Hispanice Órbigo, Legionice Órbigu) anno 456 superavit.

Attamen, Ricimer, Romanorum patricius, imperatorem Avitum anno 457 amovit et Maiorianum acclamare coegit. Hic imperator, a suo magistro militum Aegidio adiuvatus, in Galliam contra Germanos pugnatum tetendit: hic Francos apud Rhenum vicit,Lugdunum Burgundionibus et Arelate Visigothis rapuit, qui se foederati iam non putabant, Avito munere privato. Denique, Maiorianus anno 461 a Ricimero interfectus est: Aegidius novum imperatorem accipere recusavit, dum Visigothi, ab Eurico recti, his rebus fruiti sunt ut suum tregnum versus Septemtrionem usque ad Ligerem et versus Meridiem per Hispaniam panderent. Hispania Romana, quae in Hispaniā Tarraconensi manserat, tunc definitive evanuit.

Medium aevum recensere

De anno 1035 ad 1479, Aragonia et liberi regni nomen fuit, quod insuper hodierna administrativa regione, etiam de anno 1137, Catalauniam, et continue Insulae Baliares, Valentiam, Siciliam, Neapolin, et Sardiniam (Coronam Aragoniae) gubernabat. Verum huius coronae erat medio Barcino, qui fuit eius quod ob multas causas "Mediterraneum imperium" fuit, quod Mare Mediterraneum gubernabat et regulas per totum mare imponebat (v.gr.? in LLibre del Consolat del Mar (Catalaunice).)

Aevum hodiernum recensere

"Dynastica"? unio Castellae et Aragoniae, anno 1479, cum Fernandus II Aragoniae Elizabeth I Castellae uxorem duceret, in formalem Hispaniae creationem velut unum regnum anno 1516 tulit.

Notae recensere

  1. ↑ Vide Encyclopaediam Aragoniensem Interretialem, ubi dicitur "Bursao. Nombre romano de Borja, por latinización del indígena Bursau".
  2. ↑ Vide paginam interretialem www.alhamadearagon.es, ubi dicitur "Conocido como Salo, por el poeta bilbilitano Marcial, el río Jalón".
  3. ↑ Grand Dictionnaire Latin, ubi dicitur "racloir nom masculin rādŭla [-æ, f.]".
  4. ↑ Toponimia mayor aragonesa apud "ocharraire.blogspot.com, ubi dicitur "ALACÓN: Alacon, Alaquon [1280]".
  5. ↑ Vicipaedia Aragoniensis, ubi articulo "Colungo" dicitur "Existe a hipotesi que lo fa derivar de lo latín COLLEM LONGUM (cuello luengo)".
  6. ↑ Vicipaedia Aragoniensis, ubi articulo "Bastarás" dicitur "Seguntes Agustín Ubieto Arteta, a primera cita d'o lugar ye de 1093, recullita en a obra de José María Lacarra Documentos para el estudio de la reconquista y repoblación del valle del Ebro, en Estudios de Edad Media de la Corona de Aragón, II, III y V, y decumenta as variants Bastaras, Bastares y Bastuas.".
  7. ↑ Dictionnaire Gaffiot latin-français, ubi dicitur "'grosa, ae, f. grattoir, racloir: ARN. 6,14".
  8. ↑ Historia Americae sive novi orbis, Pars 10-13, Volumen 3, ubi dicitur "(...) verum unus ex iis Assagaiam seu clavam ligneam antrorsum acuminatam, manu volvens, (...)".
  9. ↑ 9.0 9.1 Rationes decimarum Hispaniae (1279-80): Aragón y Navarra. CSIF 1946, ubi dicitur "Maçaleon".
  10. ↑ Rationes decimarum Hispaniae (1279-80): Aragón y Navarra. CSIF 1946, ubi dicitur "Meiella".
  11. ↑ Smith's English-Latin Dictionary.
  12. ↑ Smith's English-Latin Dictionary.
  13. ↑ Vide "Fuentes de Ebro" in O Charraire: Toponimia Mayor Aragonesa.
  14. ↑ 14.0 14.1 Vide "Olvena" in O Charraire: Toponimia Mayor Aragonesa M-Z.
  15. ↑ Vide "Conchel" in O Charraire: Toponimia Mayor Aragonesa.
  16. ↑ Vide "Morilla" in O Charraire: Toponimia Mayor Aragonesa M-Z.
  17. ↑ Lexicon Universale Hofmann.
  18. ↑ Vide "Alcanadre" in O Charraire: Toponimia Mayor Aragonesa.
  19. ↑ 19.0 19.1 Lexicon Universale Hofmann.
  20. ↑ 20.0 20.1 Vide "Caspe" in O Charraire: Toponimia Mayor Aragonesa.
  21. ↑ 21.0 21.1 Vide "Azaila" in O Charraire: Toponimia Mayor Aragonesa.
  22. ↑ Vide "Calaceit" in O Charraire: Toponimia Mayor Aragonesa.
  23. ↑ Christianus (Christian) Rico, Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.) (Francice), Bibliotheca Domi Velázquez, nº 14, Matriti, 1997 (ISBN 9788486839741).
  24. ↑ Vide "Favara" in O Charraire: Toponimia Mayor Aragonesa.
  25. ↑ Edelmiro Bascuas, Hidronimia y léxico de origen paleoeuropeo en Galicia (pág. 114)
Receptum de "https://la.wikipedia.org/w/index.php?title=Historia_Aragoniae&oldid=3776098"