De re publica (Cicero)
De re publica est philosophiae tractatus, quo Marcus Tullius Cicero, auctor huius operis in sex libros divisi, varias rei publicae formas describens suam de optimo genere civitatis opinionem diligenter profert Socraticum sermonem imitans. Pars notissima rei publicae est somnium Scipionis (rep. 6.9-29), imitatio fabulae Er a Platone narratae (pol. 10.614-621).
 |
 |
Profectio operis
recensereLibris tribus de oratore anno 55 a.C.n. confectis Cicero de re publica ratione et via describenda cogitare coepit, sicut Quintum fratrem minorem certiorem fecit litteris mense Maio anno 54 missis.[1] Opus spissum et operosum, tempora incerta et periculosa. Quo factum est, ut consilia condicionesque scribendi proximis mensibus mutarentur.[2] Constat libros sex de re publica editos esse anno 52 aut utique ante quam ineunte Septembri anno 51 pro consule iter in Ciliciam facere coepit.[3] Eodem fere tempore, ut pro certo creditur, etiam in tractatum de legibus incumbebat, sed numquam complevit.[4]
Constat Ciceronem Platonis re publica usum esse exemplari, verumtamen expositionem argumenti ad res Romanas flexisse et accommodasse. Quae antea gesta erant, publicam et privatam vitam Ciceronis perturbaverant, nam primus triumviratus, qua societate privata Caesar, Pompeius et Crassus senatus auctoritatem spernentes summum imperium obtinuerant, Ciceroni optimam rei publicae speciem in mente defixam violabat. Praeterea opera Publii Clodii Pulchri tribuni plebis magno detrimento adfectus erat. Itaque libris de re publica disserentibus etiam, quantum quoque pacto res quae tunc gerebantur ab optimo rerum statu differrent, docere voluit. Ut iram adversariorum suorum vitaret, viros temporum actorum fecit inter se sermonem serentes. Tempore enim et dramatis personis in praeterito positis simulare potuit opiniones periculosas non a se sed a maioribus cogitatas dictasque esse. Quinto fratri tamen opus suum dedicavit. Itaque in praefatione etiam res instantes tractare potuit.[5]
Traditio textus
recensereMaxima pars operis antiquitate posteriore et medio aevo adeo perdita erat, ut paucis exceptis fragmentis apud Nonium Marcellum et Augustinum[6] servatis paene totum opus amissum diu haberetur. Verumtamen Macrobius finem libri sexti, somnium Scipionis, in commentario servavit. Tandem anno 1819 cardinalis Angelus Mai in bibliotheca Vaticana palimpsestum invenit, qui Augustini Enarrationes in psalmos continet saeculo VII superscriptas rei publicae apographo cuidam saeculo IV exarato, adhuc legibili. Qui palimpsestus (Vaticanus Latinus 5757) duas partes primi libri, dimidiam fere partem secundi, minores denique partes reliquorum librorum continet. Textus palimpsesti anno 1822, facsimile autem anno 1934 editum est.[7]
Locus et tempus dramatis
recensereIn dialogo illustrium virorum Romanorum sermones in villa Scipionis Aemiliani prope Romam initio anni 129 a.C.n. habiti referuntur. Quattuor annis post Tiberii Gracchi, adversarii Scipionis, tribunatum tumultuosum novem personae (de quibus infra) ferias Latinas celebrantes tres dies de iustitia et optimo statu rei publicae disputant. Cicero forma Platonici sermonis utitur. Scipio, quippe qui saepe loquatur, personam Socratis adsumit.
Dramatis personae
recensereNovem homines inter se colloquuntur: quinque seniores, quattuor iuniores. Qui sunt:[8]
- Scipio, consul anno 147 ante suum annum factus tertium bellum Punicum susceperat et proximo anno Carthaginem expugnaverat et deleverat. Censor anno 142 luxuriam et morum corruptionem coercere contenderat. Secundum consul anno 134 in Hispania occupatus erat in exscindenda Numantia, cum Romae de Gracchi reformatione agraria disputatum est. Ambiguum est, quid de hac re cogitavisset. Ipse quoque tale quid aliquando proposuerat, sed cum maiorem partem senatus resistere vidisset, consilio destiterat. Quamquam Tiberii Gracchi adfinis erat,[9] actiones huius protervas repudiaverat, ut ex sententiis eius post mortem Gracchi dictis apparebat. Actiones quidem improbabat, sed fortasse ipsam rem probabat. In dialogo personam principem agit. Paulo post eodem anno subito mortuus est ignota causa.[10]
- Laelius, bonus amicus Scipionis.[11] Anno 147 Laelius Scipionem comitatus in capiendo portu militari Carthaginis excelluerat. Biennio post praetor in Hispania contra Viriathum egregie pugnaverat.[12] Anno 140 adiuvante Scipione consul factus erat. In consulatu voluerat, vix invito Scipione, sortem iniquam agricolarum Italicorum sublevare, sed cum ceteros senatores huic consilio resistere vidisset, conatu destiterat, immo fautores Tiberii Gracchi persequebatur. Cicero Laelium et Scipionem etiam in tractatu de senectute disserenti inter se colloquentes fecit.
- Philus, Scipionis et Laelii amicus — Cicero saepe illos viros inter se consociat[13] — qui "perbene Latine loqui putabatur litteratiusque quam ceteri."[14] Consul anno 136 de foedere a Gaio Hostilio Mancino cum Numantinis anno 138 facto quaesiverat.[15] In libro tertio invitus suum enuntiat specimen argumenti Carneadei, rem publicam non posse exsistere sine iniuria.
- Manilius, iuris peritus[16] et orator bonae indolis,[17] sed dux temerarius, cuius copias Scipio bis servaverat.[18] Consul anno 149 cum collega initium tertii belli Punici fecerat sed nihil profecerat. Veri simile est eum in libro quinto locutum esse, sed in iis quae exstant partibus operis vix quicquam dicit.
- Mummius, amicus Scipionis, optimatium fautor,[19] orator mediocris.[20] Legatus Lucii Mummii fratris Corinthi ab anno 146 ad 145 versatus ad familiares miserat epistulas versiculis factas, quas nepos Ciceroni pronuntiaverat.[21] In iis quae exstant partibus paene nihil dicit.
- Mucius, Laelii gener, augur, iuris peritus,[22] tricenarius tempore colloquii, et in initio cursus honorum (tribunus plebis anno 128; aedilis 125, praetor 120, consul 117). Anno 90 Ciceronem adulescentem iuris prudentiam docuit. In libro primo in numero colloquentium est, sed in partibus quae exstant unam tantum sententiam dicit (rep. 1.33).
- Fannius, Laelii gener, cos. 122, qui in Scipionis exercitu Carthagini ab anno 147 ad 146 militaverat. In iis quae exstant partibus loqui non videtur.[23]
- Tubero, Scipionis sororis Aemiliae filius, tribunus plebis anno 129 aut paulo ante, Panaetii auditor, qui placita Stoicorum iuris prudentiae aptare volebat.[24] Vir vita severus suisque praeceptis constans, sed "nullo in oratorum numero".[25] Primus in villam venerat et, antequam venirent alii, a Scipione de altero sole quaesivit. Postea non multum dicit in partibus quae supersunt.
- Rutilius, Panaetii auditor, ab anno 134 ad 132 fuerat apud Numantiam tribunus militaris in exercitu Scipionis. Tempore disputationis nondum tricenarius, Ciceroni huius sermonis auctor fuit,[26] quamquam ipse loqui non videtur.
Iustitia
recensereTertius liber de iustitia disserit. Utrum iustitia opus sit ad rem publicam gerendam an non, in controversiam incidit. Ut propositio subtiliter et copiose perscribi possit, in utramque partem disputandum est: Philus orationem contra iustitiam, Laelius orationem pro iustitia habet.
- Philus
Philus dicit iustitiam non naturalem, sed ab hominibus factam esse. Nam sensum iustitiae pro temporibus, pro terris, pro moribus mutari. Praeterea homines solum agere ad maximas utilitates accipiendas. Leges comprobari timore poenae et imbecillitate hominum neque sensu iustitiae a natura dato. Insuper iuste agere indicium stultitiae esse, quod incommoda et civitatibus et privatis efficiantur.
- Laelius
Laelius dicit ius, quam „veram legem“ nominat, naturale esse: divinum, sempiternum, individuum, constans esse. Illos improbos, qui verae legi non pareant, naturam hominis fugere. Laelius etiam explicat bellum iustum esse, si salus civium in periculo sit aut bellum pro fide sociorum geratur. Ad hoc addit alias causas belli iusti: iniurias ulcisci et hostes propulsare. Iniusta ea bella esse, quae sine causa suscepta sint. Postea Laelius de hoc argumento Phili, qui expugnationes Romanas iniustas dicit, subtilius disputat: Alios populos ad regendum, alios populos ad serviendum natos esse. Imperio Romanorum subactos vitam meliorem agere quam antea, cum inuria Romanorum praesidio absit.
- Translatio
Causa, quam Philus et Laelius disserunt, etiam nostris temporibus tractatur: Iura humana, quae a Nationibus Unitis anno 1946 constituta sunt, omnibus et undique valere, immo innata esse, dicuntur. At contra Thomas Hobbes, philosophus Britannicus, dixit homines imbecillitatis causa in civitates se coniunxisse, ut bellum omnium contra omnes consensu legum ab hominibus scriptarum prohibeatur. Philosophi neuropsychologiae anno 2011 experimentis intellexerunt quendam sensum iustitiae infantibus quindecim menses natos inesse. Qua re suspicio est sensum iustitiae innatum esse.
Notae
recensere- ↑ Quint. 2.13(12).1 "Scribebam illa, quae dixeram πολιτικά, spissum sane opus et operosum." Cfr Att. 4.14.1.
- ↑ De scribendi condicionibus disserit Schmidt (2001).
- ↑ Fam. 15.4.3.
- ↑ De legibus quando scriptum sit, nescimus, cum omnia desint testimonia philologa. Sed ex circumstantia rerum licet hanc coniectationem audere. Schmidt 1969 & 2001; Rawson 1975.
- ↑ Zetzel 1995: 4; cfr Schmidt 1969: 33-41.
- ↑ Qui Ciceronis rem publicam magnopere adhibuit in civitate Dei conscribenda.
- ↑ Zetzel 1995: 33.
- ↑ Zetzel 1995: 9-12.
- ↑ Gracchi soror Sempronia erat uxor Scipionis.
- ↑ Cum mortis investigatio neglecta esset, varios rumores exstitisse mirum non est. Worthington (1989) varias causas adlatas recenset et dicit Scipionem suo vomitu suffocatum esse, cum ebrius dormitum isset.
- ↑ De quorum amicitia Cicero in Laelio narrat.
- ↑ Cic. Brut. 84.
- ↑ Zetzel 1995: 10, 12.
- ↑ Cic. Brut. 108.
- ↑ Cic. rep. 3.28; fin. 2.54.
- ↑ Cic. de orat. 3.133.
- ↑ Cic. Brutus 108.
- ↑ App. Punica 101-104.
- ↑ Cic. rep. 3.46-48; Zetzel 1995: 10.
- ↑ Cic. [[Brutus (Cicero)|]] 94.
- ↑ Cic. Att. 13.6.4.
- ↑ Cic. Brut. 212.
- ↑ De Fannii praesentia, vide Heck 1966: 35-36.
- ↑ Zetzel 1995: 10
- ↑ Cic. Brut. 117.
- ↑ Cic. rep. 1.13
Bibliographia
recensere- Heck, Eberhard (1966) Die Bezeugung von Ciceros Schrift De re publica. Hildesheim: Olms.
- Rawson, Elizabeth (1975) Cicero. A Portrait. London: Allen Lane.
- Schmidt, Peter Lebrecht (1969) Die Abfassungszeit von Ciceros Schrift über die Gesetze. Roma: Centro di studi ciceroniani editore.
- —————————— (2001) The original version of the De re publica and the De legibus. Cicero's Republic (ed. by Jonathan G. F. Powell & John A. North), 7-16. London: Institute of Classical Studies. (Bulletin of the Institute of Classical Studies. Supplement 76)
- Worthington, Ian (1989) The Death of Scipio Aemilianus. Hermes 117: 253-256.
- Zetzel (1995) = Cicero, De re publica (ed. James E.G. Zetzel). Cambridge: Cambridge University Press.
Nexus externi
recensere
|
Vide De re publica (Cicero) apud Vicifontem. |