Scepticismus[1] (ab adiectivo Graeco σκεπτικός 'deliberabundus') est epistemologiae doctrina, cuius adsectatores negant fieri posse, ut quicquam certe sciri aut iusta opinione concipi possit. In epistemologia enim inquiritur, quid homini credendum sit an non credendum, quae opiniones iusto iure haberi possint. Itaque scepticorum est negare hominum de ulla re opiniones iusto iure conceptas esse. Scepticismi genera haec sunt: locale et universale. Scepticismus localis est, cum vera scientia hominis in dubium adducitur sive negatur fieri posse, ut opiniones de mundo externo, praeteritis, futuris, adfectibus aliorum hominum, Deo, rebus moralibus, etc. iusto iure concipi possint. Quae dubia localia habere sapientis est, nam constat esse res, quas cognoscere nequeamus. Paucissimi autem sunt, qui scepticismum universalem accipere velint, nam sibi contradicere videntur, qui hominem nihil de ulla re scire posse dicant. Una tantum species scepticismi universalis adprobari potest, scilicet fallibilismus, qui omnes opiniones, quas umquam habeamus, quam incertissimas esse docet: fieri posse, ut falsae sint. Negat igitur fallibilista possibilitatem certitudinis, quamquam sciendi aut iusto iure opinandi facultatem non negat.

Pyrrho sub procella vectus. Posidonius apud Diogenem Laertium (9.11.68) narrat Pyrrhonem, primum scepticum, cum navis qua vehebatur gravi procella quassaretur, vectoribus sollicitatis ostendisse porcum secure manducantem, exemplar ataraxiae vel tranquillitatis animi. (Pictura a Petrarcameister, qui dicitur, facta.)

Scepticismus scientificus est positio epistemologica eorum, qui veritatem propositorum adeo dubitant, donec eam ratione scientifica probare possint. Nam sceptici scientifici re ipsa incumbunt theoriis palam rescindendis, quas putant falsas esse, atque operam impendunt ingeniis hominum ad cogitationem criticam formandis.

Agnosticismus appellatur opinio sceptica eorum, qui de Dei aliorumque extranaturalium exsistentia in ancipiti opinione versantur.

Apud antiquos recensere

 
Thomas scepticus. (Pictura a Gerardo van Honthors ante annum 1650 facta.)

Argumenta sceptica orta sunt saeculo IV a.C.n. ex priorum philosophorum dictis incertitudinem scientiae proferentibus. Pyrrho Eleus (c. 360–c. 370 a.C.n.) primus scepticus habetur. Nihil umquam scripsit, sed Socratis more vitam suam ad imitandum posuit discipulis, sicut Timoni Phliasio, qui de vita eius librum (nunc iam deperditum) conscripsit.

Sceptici Academici, sicut Arcesilas (c. 315–c. 241 a.C.n.) et Carneades (c. 213129 a.C.n.), suae doctrinae principia duxerunt a Socrate, qui dixit se ceteris sapientiorem esse, quod ea quae ignoret non arbitretur se nosse.[2] Dicebant enim notitiam sensibus et ratiocinatione datam fidem non facere, nec dari mensura vel iudicandi ratio, qua vera a falsis distingui possint. Idcirco omnibus opinionibus veritatem sive realitatem pertinentibus aliquid incerti inest, nam fieri potest, ut falsae sint. Scientia non est opinio quae semper aut vera aut falsa esse potest, quamvis probabilis sit. Quamquam nihil plane certum esse potest, nihilo minus opiniones probabiles habere possumus. Itaque Academici negare nolebant opiniones iusto iure haberi posse.

 
Sextus Empiricus, a quo Pyrrhoneorum placita didicimus

Pyrrhonei autem, qui principia sua a Pyrrhone ducebant,[3] modum Academicorum excedentes suadebant, ne opiniones quidem de rebus quae in mundo sunt fingerentur. Quae doctrina Pyrrhoneorum ab Aenesidemo (c. 10040 a.C.n.) duci solet, quamquam ea quae de Pyrrhonismo novimus, ex scriptis Sexti Empirici (c. 175225) comperimus. Sextus enim multis argumentis suadebat, ut ne probabiles quidem opiniones de natura rerum fingerentur, quod cuilibet opinioni contraria opinio, et quidem aeque probabilis, opponi posset. Nam aliqua res visui subiecta dissimilis apparet, sive eminus sive comminus cernitur; sive deorsum sive sursum spectatur; vibratus aëris auribus receptus sonus auditur, in corpore autem ut tactiunculae sentitur, etc. Pyrrhonei, cum, ut ab opinionibus fingendis abstineretur, suaderent, ipsi opinionem normativam protulerunt. Quod quidem parum sibi constare videtur, sed Pyrrhonismus potius modus vivendi erat quam dogmatum collectio. Ex adsensionis retentione (ἐποχή)[4] demum consequi tranquillitatem animi (ἀταραξία).[5] Pyrrhonei argumentis suis id agebant, non ut homines opiniones suas corrigerent, sed ut ab opinionibus plane absisterent. Itaque Sextus pro argumentis de tropis (τρόπος) vel modis loquitur, quibus ab opinionibus abstinere possint.

At sine opinionibus qualis sit vita? Iam Cratylus, adsectator philosophiae Heracliteae, quod incertae essent verborum significationes, loqui destitit.[6] Ratione Pyrrhonea iam ante Pyrrhonem natum se gessisse videtur. Et verum exemplum praebuit ipse Pyrrho, qui nihil cavebat, vehiculis non cedebat inque fossas praecipitabat, adeo ut discipuli in media via aut in fossa iacentem servarent. Attamen dicendum est discipulos illos, cum certa opinione adducti praeceptorem suum servarent, rationem Pyrrhoneam parum observasse. Ad quam vituperationem Aenesidemus abstinentiam opinionum dixit ad philosophiam tantum, non ad vitam cotidianam pertinere.[7] Idem vero de tranquillitate animi dici potest, nam natura humana ratiocinationem doctrinalem superare videtur. Cum enim quondam a cane vexatus expavit Pyrrho, constantiam philosophi dubitantibus "Arduum est" inquit "a natura humana liberari, tamen contendendum est, ne rebus infestis debilitemur."[8]

De scepticismo Cartesiano recensere

 
Renatus Cartesius, qui scepticismo usus est ad fundamentum veritatis consequendum.

Renatus Cartesius sive René Descartes (15961650), in Meditationibus (1641) ad veritatem eruendam scepticismo usus est, nam notitiam veram pro opinionibus substituere voluit. Credebat enim dubitatione methodica principia opinionum quas haberet labefactari posse. Simul aliquid certi invenire contendebat, in quo scientia institui ac notitia vera poni posset. Ratione sceptica Cartesius sibi persuasit, ut ab omnibus abstineret opinionibus, de quibus vel minimam dubitationem haberet. Arduum quidem fuisset singulas quasque opiniones quas haberet examinare, nam opus infinitum fuisset. Itaque tria argumenta sceptica excogitavit, quibus recta ea adgredi posset principia, in quibus opiniones quas haberet positae essent. Quae argumenta haec sunt: (1) deceptio sensuum, (2) somnia, (3) daemonium malevolum.

Primum ad opiniones sensibus perceptas animum advertit. Putabat enim ea quae omnium certissima habebat per sensus percepta esse. Cum quidem perceptiones sensibiles interdum in dubium vocare posset, sensibus fidem non esse faciendam perspexit. Quamvis non numquam sensibus decipiamur, numquamne sensibus confidere debemus? Etsi rebus minutis proculve positis aliquando decipiamur, concessit Cartesius esse res, de quibus dubitare nequeamus, sicut quod ipse veste matutina indutus in praesenti ad focum sedet inque manu chartam tenet. Hoc tamen monuit:

Quam frequenter vero usitata ista, me hîc esse, toga vestiri, foco assidere, quies nocturna persuadet, cùm tamen positis vestibus jaceo inter strata! Atqui nunc certe vigilantibus oculis intueor hanc chartam, non sopitum est hoc caput quod commoveo, manum istam prudens & sciens extendo & sentio; non tam distincta contingerent dormienti. Quasi scilicet non recorder a similibus etiam cogitationibus me alias in somnis fuisse delusum; quae dum cogito attentius, tam plane video nunquam certis indiciis vigiliam a somno posse distingui, ut obstupescam, & fere hic ipse stupor mihi opinionem somni confirmet.[9]

Quo argumento Cartesius ostendere vult, omnes in sensibus positas opiniones, quamvis certae esse videantur, in dubium vocari posse, nam fieri potest, ut nihilo minus dormientes somniemus, nec ullo modo ea, quae in somniis percipiamus, ab iis, quas vigilantes animadvertamus rebus distinguere possumus. Constat igitur omnes scientias in perceptione sensibili positas, sicut physicam aut anatomiam, incertas et dubiosas esse. Nihil igitur interest, utrum in somniis simus an vigilemus, nam quater dena semper quadraginta sunt, et cubus sex habet latera. Nonne igitur constat mathematicam et geometriam summam facere fidem? At hae quoque artes formales in dubium vocari possunt:

Verumtamen infixa quaedam est meae menti vetus opinio, Deum esse qui potest omnia, & a quo talis, qualis existo, sum creatus. Unde autem scio illum non fecisse ut nulla plane sit terra, nullum coelum, nulla res extensa, nulla figura, nulla magnitudo, nullus locus, & tamen haec omnia non aliter quam nunc mihi videantur existere? Imo etiam, quemadmodum judico interdum alios errare circa ea quae se perfectissime scire arbitrantur, ita ego ut fallar quoties duo & tria simul addo, vel numero quadrati latera, vel si quid aliud facilius fingi potest? At forte noluit Deus ita me decipi, dicitur enim summe bonus; sed si hoc ejus bonitati repugnaret, talem me creasse ut semper fallar, ab eadem etiam videretur esse alienum permittere ut interdum fallar; quod ultimum tamen non potest dici.[10]

Nam fieri potest, ut daemonium quoddam malesuadum dedita opera me induxerit, ut omnes meae de mundo, de corpore, de mathematica, de praeteritis, deque alienis affectibus opiniones nihil nisi errores essent. Quia nullo pacto de his in tuto conlocari possum, omnes opiniones quas habeo in dubium vocandae sunt.

Cartesius, ut primam veritatem indubitabilem invenit, dubitare destitit. Non iam suam exsistentiam dubitare potuit. Nam esse oportet rem cogitantem, vel mentem, quae sensuum testimonium in dubium vocat. Hanc primam veritatem multis in locis repetivit, sicut in Principiis philosophiae (1644):

Sic autem rejicientes illa omnia, de quibus aliquo modo possumus dubitare, ac etiam, falsa esse fingentes, facile quidem, supponimus nullum esse Deum, nullum coelum, nulla corpora; nosque etiam ipsos, non habere manus, nec pedes, nec denique ullum corpus, non autem ideo nos qui talia cogitamus nihil esse: repugnat enim ut putemus id quod cogitat eo ipso tempore quo cogitat non existere. Ac proinde haec cognitio, ego cogito, ergo sum, est omnium prima & certissima, quae cuilibet ordine philosophanti occurrat.[11]

Prima veritas — id est cogito, ergo sum — quomodo intellegenda sit, a multis philosophis disputatur. Ex quo fit, ut Cartesius suam cogitationem suamque exsistentiam certas et indubitabiles arbitraretur? Qua quidem quaestione tortuosa occupari non necesse videtur, nam hic sufficiet de ratione Cartesiana referre. Cartesius, cum igitur rem cogitantem se esse agnovisset suamque exsistentiam indubitabilem perspexisset, examinare volebat, e quo emanaret alicuius rei certitudo vel indubitabilitas. Suam quidem exsistentiam nunc clare et distincte noverat. Itaque arbitrabatur se rationem generalem constituere posse: verum esse quod clare et distincte percipere posset.

Verumtamen Cartesius etiam claras et distinctas perceptiones concessit dubitari posse. Fieri enim potuit, ut a Deo talis ei data esset natura imperfecta, quae etiam in talibus rebus, quae certissimae viderentur, eum in errorem inducere posset. Quam opinionem de Deo fallaci redarguere coepit. Primum, num esset Deus, examinandum censebat. Profectus est ab eo, quod in mente sibi esset cuiusdam perfecti et absoluti species, cuius causam, quippe cum ipse homo imperfectus esset, non intus in animo inveniri arbitrabatur. Itaque causam huius ideae clarae et distinctae statuit Deum esse, ens nullo defectu deminutum. Quoniam igitur Deus fallax esse nequeat, Cartesius vera esse omnia arbitrabatur, quae ipse clare et distincte perciperet: quam veritatem bonitate Dei confirmari. Siquidem bonus Deus sit, certo scimus veras esse etiam res materiales extra mentem sitas, quarum vim et naturam clara et distincta cogitatione complecti possumus.

Iam aequales Cartesium suspicabantur in circulo vitioso versari. Voluit enim a Deo perceptiones claras et distinctas ducere, ex quibus in vicem Deum esse conclusit. Num Cartesius in circulo vitioso versaretur, multum disputatum est.[12] Sed utrum erraverit Cartesius, an non, in medio relinquamus. Restat, ut eius dubitandi rationem breviter tractemus, et, num in epistemologia et philosophia a dubitatione proficiscendum sit, queramus. Quid igitur dubitatione methodica consequi volebat? Quo consilio scepticismo suo usus sit, in commentariis ambigitur. Fieri potest, ut multa et multiplicia consqui vellet.[13] Hoc saltem consequi voluit, ut scientiam in firmis fundamntis poneret. Nam penitus purgandam censuit scientiam, quippe quae prioribus opinionibus in confusionem demersa esset. Itaque reiciendas censuit omnes opiniones, in quibus quid obscuri esset. Quamvis ab erroribus cavere sapientis esse videatur, tamen in scientia nihil prodest omnia, quamvis dubitabilia sint, eodem tempore simulque in dubium vocare. Nam omnibus abiectis opinionibus fieri potest, ut parum remaneat fundamenti, in quo quicquam condi possit. Si veritatem consequi et errores vitare volumus, non est necesse omnes simul opiniones abicere. Etenim praestat opiniones pedetemptim corrigere, ita ut singulas tantum reiciamus opiniones, relictis ceteris, de quibus dubitare opus non sit.

De Davide Humio sceptico recensere

 
David Humius, qui Cartesiano reiecto scepticismo dubitationes ex investigatione scientifica consequi putabat.

Secundum empiricos Britannicos cognitio ex experientia sensuum fluit. Nihil de mundo cognoscimus nisi ea quae statim sentimus. Itaque fundamenta firma cognitionis ad mundum extraneum pertinentis ex ea exsistunt experientia, quae sensibiliter nostrae ostenditur conscientiae. Quam cognitionem philosophus empiricus explicare debet, quo modo ab his fundamentis duci (aut ad haec fundamenta reduci) possit. Inter empiricos floruit David Humius (17111776) qui placita empiricorum reprehendit improbabiliaque iudicavit. Eadem opera Cartesium vituperavit fundamenta firma scientiae adfectantem, nam ipsi operae erat novam excogitare scientiam, quae ratione empirica naturam humanam pervestigaret. Itaque Humius iusto iure antesignanus epistemologiae naturalis dicitur.

Humius scepticismum ex investigatione scientifica consequi cogitabat: ad dubitationes epistemologicas venire non licere, priusquam scientificae de natura humana opiniones conceptae essent. Quae scepticismi species ad naturalismum epistemologicum refertur, qui in his duobus libris notissimis diserte describitur: A Treatise of Human Nature (17391740) et An Enquiry Concerninng Human Understanding (1748). In theoria Humiana animi perceptiones divisae sunt in impressiones et ideas, quae validitate et vivacitate inter se differunt. Impressiones enim (sicut animi motus, atque ea quae sensibus percipiuntur) validius et vivacius in conscientiam veniunt. Ideae autem impressionum sunt simulacra ieiuna in cogitatione et ratiocinatione praesentia. Ideae sunt igitur elementa conceptualia ex quibus cogitationes exsistunt. Quo argumento Humius inanitatem certarum idearum philosophicarum ostendere voluit. De inani idea vel notione philosophica agi videtur, nisi ostendi possit impressio, a qua ducta sit illa idea. Quae persuasio scepticismus conceptualis appellatur. Scepticismi species admodum severa est, nam non solum cognitionem vel opiniones iusto iure conceptas negat sed etiam opinionandi potentiam infitiatur, quippe cum nullam claram ideam capessere videatur.[14] Positivistae, qui metaphysicam receptam et theologiam vulgarem inanes esse convincere volebant, Humium auctorem suum habebant. Non quidem liquet, quem ad finem processerit conceptualis ille scepticismus Humianus. Ad paucas tantum notiones, sicut substantiam, pervenire videtur.[15] Neque infitiandum est apud Humium scepticismum epistemologicum maius pondus habuisse.

Ex argumentis scepticis, quae multa protulit Humius in libris supra dictis, hoc unum seligamus, num mundum extraneum cognoscere possimus. Si omnino cognosci potest, in sensuum experientia consistere oportet. At huiusmodi cognitio per sensus obtineri non potest. Namque in Enquiry Humius de opininibus ad mundum estraneum pertinentibus disputare adgreditur:

Constare videtur homines naturali instinctu vel praedispositione ferri, ut sensibus suis confidant, et quidem sine ulla ratiocinatione vel paene ante usum rationis semper universum extraneum ponamus, quod non ex perceptione nostra dependeat, sed exstet, licet nos et omnes creaturae sensibiles absint aut perierint.[16]

Homines igitur hunc instinctum caecum secuti semper impressiones sensualiter datas putant reapse res externas esse. Nam haec mensa quam albam videmus et duram sentimus extra mentem exstare credimus. Humius tamen dicit mediocrem tantum eruditionem philosophicam satis bene hanc opinionem universam refutare. Docet enim res externas nihil nisi imagines in mente praesentes esse. Sensus autem foramina quaedam sunt, per quae hae permeent imagines, quamquam nullum directum inter mentem et rem contactum efficere possunt. Quo longius a mensa distamus, eo minor esse videtur, et quidem in mundo externo nulla verae mensae fit mutatio. Itaque non mensa sed mensae imago menti nostrae adest. Docet enim ratio hanc mensam nihil nisi perceptionem mentalem esse sive praetereuntem mutabilemque constantium rerum repraesentationem. Itaque menti humanae directo adsunt solae sensuum impressiones rebus externis effectae, quae igitur illi impresssionibus repraesentantur.

At quonam argumento demonstrari potest has perceptiones mentales externis effectas esse rebus, quibus similes sint, nec propria energia mentis conceptas neque ab aliquo spiritu ignoto creatas? Perceptiones enim saepe nulla re externa effici concedendum est, nam res somnio aut insania provocatae non in mundo externo sed in mente adsunt. Concludit igitur Humius nullam esse ratiocinationem, qua ex sensuum impressionibus ad res externas progredi possimus. Quo argumento factum est, ut Humius a compluribus philosophis posterioribus scepticus haberetur, qui demum empirismum Britannicum ad finem logicum deduxerit. Postea tamen altera nata est interpretandi ratio, quae naturalismum Humianum profert scepticismumque eius infitiatur.

Naturalismus Humianus in his principiis positus est: philosophiam investigatione empirica subnixam esse; naturam scepticismo obstare:

Atqui scepticus ratiocinari et credere pergit, licet se ratione suam rationem defendere nequire dicat; eodemque pacto necesse est corpus exstare concedat, etsi contendere nequeat se veritatem huius principii ullo argumento philosophico defendere. Natura enim ei hoc arbitrium non cessit, nam sine dubio putavit maius esse quam ut hoc incertis ratiocinationibus et cogitationibus nostris committat. Hoc quidem nobis quaerendum est: Quibus adducimur causis, ut corpus exstare credamus? At ineptum est quaerere: Estne corpus an non?, namque hoc nobis(a Natura coactis) praesumendum est.[17]

Putabat igitur Humius philosophiam, nisi resisteret natura nostra, nos ad verum Pyrrhonismum deducere. Utrum res externas exstare credamus an non, natura nobis arbitrium denegavit, nam nostra de rebus externis arbitria nec libera nec voluntaria esse dixit. Facere non possumus, quin res externas exstare credamus.

Cum inter internam sensuum experientiam et externas res tanta esset lacuna, quae nulla ratione consui posset, Humius scientiam quandam excogitabat, qua mens humana aperiretur origoque opinionum nostrarum investigaretur. Huiusmodi ratione genetica postea usus est Willard Van Orman Quine.[18] Num inter scepticos numerandus sit Humius, etiam nunc quaeritur. Constat nos facere non posse, quin res externas esse credamus. Quod quidem solum ad mentem attinere, nec scepticismum epistemologicum contingere videtur: quamquam enim a Natura (scilicet natura nostra) impellimur, ut mundum externum exstare credamus, nullam de eo cognitionem possidere nullamve iustam opinionem habere videmur.

Thomas Reid et sensus communis recensere

 
Thomas Reid, qui res externas sensui communi congruere putabat.

Nihilo minus Thomas Reid (17101796), philosophus Scoticus, Davidem Humium in scepticorum numero habebat putabatque cogitationem eius aliorumque Scoticorum (Iohannem Locke et Georgium Berkeley dicimus) statim ad impressiones et ideas pertinere. Quam "theoriam idealem" ad solipsismum vel negationem substantiae (mentalis materialisque) ducere arbitratus hoc protulit iudicium in Inquiry into the Human Mind on the Principles of Common Sense (1.8):

Fieri potest, ut viator iudicio bono praeditus via deerret inopinatoque in falsum cursum incidat; ubi ei clara est via, sine suspicione progredi licet aliis sequentibus; quodsi in fodina carbonaria terminatur, magno non opus est iudicio, quo se errasse intellegat, aut fortasse, quid eum in errorem induxerit, comperiat.[19]

Itaque Reid doctrinam Humianam repudiat, quippe quae ad solipsismum ducat. Innocuae sunt opiniones in sensu communi positae, nam nisi refutari possunt, oportet iustas esse. Ita onus probandi ad scepticos transfert. Etiam suam profert epistemologiam positivam, quae explanet, quo modo eas sciamus res, quas nos scire putemus. Ex nativis mentis facultatibus intellectus et opiniones de condicionibus mentis procreantur, ex percipiendi facultate nostrae de rebus externis opiniones notionesque producuntur, nostrae denique de praeritis rebus opiniones ex memoria promuntur. De credibilitate harum facultatum cognitivarum sensu communi persuademur.

Reid igitur a nativis mentis facultatibus proficiscitur. At quomodo nostras de rebus externis opiniones confirmare possumus? Arbitratur quidem nulla confirmatione opus esse, quod per se iustae sint nec ab impressionibus ideisve ductae. Epistemologia Reidiana opinionem vulgarem confirnare videtur, nam omnes perceptioni memoriae ratiocinationi aliisque facultatibus cognitivis confidere solemus. At unde est haec confidentia sine dubitatione habita? Respondet Reid: Facultates nostras fundamentales non possumus fide dignas esse demonstrare, nisi isdem facultatibus confidere possumus. Cartesium in circulo versari putat:

Mirum est tam acrem ratiocinatorem non vidisse circulum manifestum in ratiocinatione sua inhaerentem. Nam si facultates nostrae fallaces sint, cur in hac quidem ratiocinatione atque alibi fallere nos non possint? Et si sine testificatione iis confidendum est hic, cur non alibi?[20]

Apparet igitur aliquam facultatem cognitivam confirmari non posse, si in hoc ad eandem factultatem decurrere debemus. Non quidem de tali agitur circulo vitioso, ut conclusio in sumptionibus inclusa sit, nam nisi facultates cognitivas ponamus certas et fixas esse, veritati conclusionis credere nequeamus. Itaque Humius certam esse praesumit rationem, qua usus facultates cognitivas in dubium vocat. Omnes quidem opiniones nostrae nativis efficiuntur facultatibus, quarum uni (silicet perceptioni) nisi fidem faciamus, non est, cur aliis—scilicet rationi (Humii), experientiae mentali vel conscientiae (Cartesius)—fides fiat. Reid autem concedit facultates nostras fallaces esse. Nihilo minus facere non possumus, quin iis confidamus.

Immanuel Kantius de scepticismo recensere

 
Immanuel Kantius, qui putavit res externas ad intellegentiae structuram adcommodari.

Immanuel Kantius (17241804), philosophus Germanicus, Reidii more scepticismum Humianum iudicavit: si de nihilo nisi praesenti sensuum experientia statim conscii essemus, omnisque cognitio rerum in spatio versantium solum ex his experientiis internis oriretur, exsistentia rerum externarum numquam satis certa esset, fierique posset, ut experientiae quibus adficeremur, non ex rebus externis sed ex interno quodam sensu emergerent, et quidem "merae umbrae et phantasnata" essent.[21] Huiusmodi idealismum Kantius refutare voluit, utpote quod ad scepticismum duceret. Refutationem idealismi in Critica rationis purae (1781) varie verbis concepit. Nam idealismus problematicus docet nostras de propriis rebus mentis opiniones nostras epistemologice praecedere opinionibus ad mundum externum pertinentibus: condiciones mentis certiores directiusque cognitas esse quam res extra mentem obiectae; cognitionemque harum ratiocinatione ex illis paratas esse. Ut hanc hypothesin refutaret, Kantius experientiam internam sola experientia externa dari arguit:

Conscius mihi sum exsistentiae meae utpote in tempore definitae. Omnis determinatio temporis aliquid constans et perpetuum ponit in perceptione. Sed constans et perpetuum illud esse non potest aliquid, quod in me sit; si quidem ipsa exsistentia mea in tempore potest demum constnti illo ac perpetuo determinari et definiri. Igitur perceptio huiusce perpetui esse tantum potest per rem aliquam extra me, non vero per solam repraesntationem rei extra me. Ergo determinatio exsistentiae meae in tempore duntaxat esse potest per exsistentiam rerum in veritate apparentium, quas extra me percipio. Atqui conscientia in tmmpore cum conscientia possibilitatis huiusce determinationis temporis necessario coniuncta est: ergo ea etiam cum exsistentia rerum extra me, qua conditio determinationis temporis, necessaria coniuncta videtur; id est, conscientia exsistentiae mei ipsius simul est conscientia proxima exsistentiae rerum extra me aliarum.[22]

Nisi praecesserit experientia externa, non eveniet experientia interna. Qua praecedentia epistemologica refutari videtur haec opinio idealistica, ea quae de rebus externis cognoverimus ex ratiocinatione concepta esse. Quae opinio idealistica falsa est, quippe quae principia generalia experiendi violet.

Kantius et idealismum et realismum brutum recusavit; realismum brutum dicimus qui externarum rerum cognitionem nostram docet ad structuram harum rerum adcommodari. Quae diiudicatio, interdum cum discrimine Copernicano conlata, philosophiam novae aetatis penitus pervasit. Ut enim supra dictum est, res externas ex rebus internis concludere incertum est; sin autem putemus cognitionem rerum ad earundem structuram adcommodari oportere, numquam, quomodo mundum externum cognoscere possimus, explanare queamus. Itaque cedendum est huic opinioni insigni: necesse est, ut res ad sensuum et intellegentiae nostrae structuram adcommodentur. In idealismo refutando igitur explanandum est, quomodo cognitio rerum externarum immediata obtineri possit. Res spatiotemporales Kantius in intellegentia hominis et facultate sensuum posuit. Tempus enim et spatium re vera formas intellegentiae sensusque esse arbitratus res spatiotemporales Erscheinungen vel phaenomena appellavit.[23] Res autem per se (an sich) extra animi facultates exstantes Kantius noumena vocavit;[24] et universum noumenorum sive mundum liberum absolutumque a sensuum experientia et intellegentia 'rem per se' dixit.[25] De phaenomenis, quippe quae in mente posita sint, statim conscii sumus; de noumenis autem, quippe quae separata a mente sint, nihil scire possumus.

Phaenomena et noumena varie intellegi possunt. Kantius phaenomena docuit repraesentationes in mente natas esse, quae statim cognosci possint, cum autem noumena ad veritatem extra mentem exstantem pertineant, quae quodammodo, quales repraesentationes in mente nascantur, determinet. At recentius quidam in hanc opinionem adducti sunt, ut phaenomena et noumena partes essent unius et eiusdem mundi. Nam phaenomenon est res externa utpote quam percipere et cognoscere possimus, sed noumenon est res externa talis qualis per se ipsa est, a cognitione nostra separata.[26] Kantius, quamquam idealismum scepticum reiecit, nihilo minus putabat idealismum quendam accipiendum esse. Qui idealismus transcendentalis possibilitatem cognitionis explanat ac realismum empiricum permittit. Qua in doctrina transcendentali res in spatio et tempore obiectae (hoc igitur sensu: externae) statim cognoscuntur. Cum enim spatium et tempus formae cognoscendi sint, mens et intellegendi facultas res in spatio et tempore visas partim construit. De mundo phaenomenali, quippe quae a nobis ipsis efficiatur, statim conscii esse possumus. Kantius scepticismum duobus pertractavit modis, quorum unus argumentum transcendentale est, altera autem ratio in reiectione realismi transcendentalis consistit. Quae rationes, quas Kantius ipse inter se conexas esse putavit, a nonnullis commentatoribus ut distinctae habentur.[27]

Argumentis transcendentalibus pertractantur condiciones quibus experientia cognitio lingua et cetera fieri possunt. Huiusmodi argumenta ad scepticismum refutandum adplicata ab aliqua proficiscitur sumptione, quae etiam a sceptico accipi posse videatur. Deinde demonstratur veritas huiusmodi sumptionis posita esse in necessaria aliqua condicione quae cum aliqua thesi a sceptico exhibita discrepet. Quod igitur argumentum significere videtur scepticismum vi et sensu carere.[28] Exemplo est scepticismus Cartesianus, qui docet mentis condiciones statim certoque cognosci posse, sed negat mundum externum cognosci posse. Dixit autem Kantius cognitionem internam fieri non posse nisi experientiam vel mundi cognitionem habeamus. Itaque scepticismus Cartesianus, cum hoc neget, se ipsum refutare videtur. Sed fieri potest, ut argumenta transcendentalia inefficacia sint contra scepticismum.[29] Realismus enim transcendentalis docet non solum tempus spatiumque sed etiam res in tempore spatioque a sensu intellectuque nostro separata exstare; quas res per se exstantes nihilo minus statim cognosci posse. Hic autem intellegi non potest, quomodo hae res quae igitur extra nos sunt sensu transcendentali, statim cognoscere possimus. Nam si nihil nisi repraesentationes sint, exsistentia rerum externaum in dubio relinquatur, nam fieri potest, ut ex sensuum ludificatione exsistant. Cum igitur realismus transcendentalis ad scepticismum ducere videretur, Kantius ad idealismum transcendentalem confugit. Quo ultimo refugio scepticismum evitare conatus est.

Dubium non est, quin Kantius magnopere ad philosophiam contulerit. Itaque complures philosophi posteriores idealismo transcendentall faverunt, cui quidem saepe relativismum addiderunt, doctrinam a Kantio alienam. Cum enim Kantius intellegendi categorias proferret, sine quibus neque experientia nec cogitatio fieri possent, Kantiani posteriores scepticismum ita fere vitant, ut has categorias per linguas nationesque variare putent.[30]

De paradoxis scepticis recensere

Iam Cartesius argumentum "daemonii malevoli" protulit. Quod argumentum posterius mutata forma ita fere narrari solet:[31]

Ego sum cerebrum a medico quopiam experimentis gaudenti in poculo nutritorio positum. Talem vitam "pocularem" nunc vivo electrodis cum computatro efficaci coniunctus, perperam persuasum habens me in prasenti ad computatrum sedentem has lineas exarare. Nam abhinc menses sex chirurgus iste malevolus arte sua, cum me aliquo pharmaco sopiisset, cerebrum meum dempserat. Deinde omnes experientias et de me ipso deque mundo opiniones in me inseverat, et quidem tanta sollertia, ut nihil novi animadverterem. Immo, profecto nihil accidisse credo. Vitam solitam degere videor.

Magnum dubium non est, quin haec cum eo quod ratione dici potest congruat. Me esse cerebrum in poculo nutritorio depositum ullone modo negare possum? Ullane ratione scire possum, an vere in has angustias inciderim? Non posse videor. Hic sum hasque lineas scribo, quamquam—negare nequeo!—fieri potest, ut cerebrum in poculo delitescens iaceam. Quodsi res vere ita se habeat, ne hoc quidem sciam. In scepticismum inruere videmur.

De scientiae intellectu agi videtur. Estne scientia ita intellegenda, ut omnem errorem excludat? Itaque si quid scio, fieri non potest, ut errem? Quae postulatio gravi condicione scientiam onerat, nam arduum est tantam parare scientiam, quae omni vacet errore. Constat lucem e stella remota emanantem permultis demum post annis oculis nostris apparere. Verum tamen accidere potest, ut, ubi primum stella illa in conspectum venerit, non iam exstet, quamvis eam exstare confidamus.[32] Ergo fieri potest, ut erremus. Nisi intellectum scientiae relaxamus, facere non possumus, quin scepticismum accipiamus. Sin autem fallibilitatem scientiae nostrae acccipimus, argumentum scepticum hoc modo proferre possumus:

  1. (A → B): Si scio me ad mensam sedentem hasce lineas exarare, etiam hoc scio, quod non sum cerebrum in poculo vivens.
  2. ( ~B ): Nescio me non esse cerebrum in poculo vivens.
  3. Ergo ( ~A ): Nescio me ad mensam sedentem hasce lineas exarare.

In hoc argumento conclusio ex sumptionibus (1-2) necessitate logica deduci potest. Si igitur sumptiones verae sunt, necesse est ex his illam conclusionem consequi. Si sumptiones acceperimus, etiam conclusionem accipiemus, atque in extremum scepticismum inruemus, nam simili modo contra quamlibet propositionem epistemologicam argumentari poterimus.

Prima sumptio clausuram continet, quae cognitionem consectariis clausam esse significat; id est: si quis ex re certa (p), quae vera est, alteram rem (q) consequi scit, etiam q veram esse scit. Nam ego, si patrem meum nunc hic in eodem conclavi esse scio, etiam scio eum non in latrina esse. Arduum est enim dicere me nescire id quod ex eo, quod scio, consequi scio. Si rationem clausurae accipimus, etiam prima sumptio argumenti sceptici accipienda esse videtur. At altera quoque sumptio admodum persuadet, nam me esse cerebrum in poculo vivens nullo testimonio negare posse videor. Profecto nescio, an cerebrum non sim in poculo vivens. Nulla igitur ratione hanc conclusionem evitare possum: me hoc momento temporis ad mensam sedere nescio.

Sensum communem etiam hoc modo defendere poterimus, ut argumentum scepticum supra propositum ex modo tollenti in modum ponentem convertamus:

  1. (A → B): Si scio me ad mensam sedentem hasce lineas exarare, etiam hoc scio, quod non sum cerebrum in poculo fluitans.
  2. ( A ): Scio me ad mensam sedentem hasce lineas exarare.
  3. Ergo ( B ): Scio me non esse cerebrum in poculo vivens.

Etiam hoc argumentum antiscepticum ratione clausurae nititur. Ab eo enim proficiscitur, quod me ad mensam sedere scio, concluditque me hoc scire: non sum cerebrum in poculo vivens. Ambo arbitraria esse videntur argumenta, nam re vera hic paradoxum sive copiam propositionum inter se discrepantium habemus:

  1. (A → B): Si scio me ad mensam sedentem hasce lineas exarare, etiam hoc scio, quod non sum cerebrum in poculo fluitans.
  2. ( A ): Scio me ad mensam sedentem hasce lineas exarare.
  3. Ergo ( ~B ): Nescio me non esse cerebrum in poculo vivens.

Quamquam haec omnia argumenta tria nobis placent, tamen constat omnia non posse vera esse, nam inter se discrepant. Ut hoc resolvamus paradoxum, hae optiones tres praeberi videntur:

  1. Rationem clausurae omittere poterimus, in qua argumentum et scepticum et antiscepticum positum est.
  2. Reiecta sumptione A scepticismum adprobare poterimus.
  3. Reiecta sumptione ~B sensum communem Reidianum consequi poterimus.

His constitutis rebus, quam viam consequi debeamus, parum constat, nam aliquid arbitrarii in omnibus pendere videtur. Non autem iuvat sensus communis, nam omnia tria argumenta, quamquam singillatim per se fidem faciunt, in paradoxum ducere videntur. Paradoxum qua ratione resolvi possit, difficile est dictu. Ut dixit Carolus Sanders Peirce, auctor pragmatismi Americani, fortasse ab illis proficiscendum est opinionibus, quas in praesentia habeamus. Si enim me ad mensam sedentem hasce lineas scribere credo, et quidem tanta firmitate id facio, ut nulla alia mihi veritas in mentem venire possit, non est cur hanc praesentem dubitem opinionem.[33] Etiam Peirce sensum communem advocare videtur, quamquam sensum communem non putat infallibilem esse. Simiili ratione Otto Neurath, philosophus Austriacus, philosophos comparat cum nautis, quibus necesse est aperto mari suam navem reficere.[34] Nam consentiunt Peirce et Neurath a praesenti systemate conceptuali opinionumque silva proficiscendum esse, quae paulatim prout opus sit corrigenda sint. Ut in similitudine sua dixit Neurath, si opinionum systema corrigere velimus, necesse ipsius utamur materia et instrumentis. Nec simul totum systema sed partem ceteris nixi partibus corrigere poterimus. Si totum in quaestionem vocemus, rerum multitudine subruamur.

Notae recensere

  1. Axters, S. (1937) Scholastiek lexicon Latijn-Nederlandsch. Antwerpen: Geloofsverdediging.
  2. Plato, Apol. 21d.
  3. Utrum Pyrrhonei re vera principia sua recta a Pyrrhone eiusve discipulis duxerint, an tituli causa trecentis fere annis post ad Pyrrhonem relati sint, ambiguum est.
  4. Cic. Acad. 2.59.
  5. S.Emp. Pyrrhoneae hypotyposes 1.4.8-10.
  6. Arist. Metaph. 1010a10-13.
  7. Diogenes Laertius 9.11.62.
  8. Diogenes Laertius 9.11.66.
  9. Meditationes 1.5.
  10. Meditationes 1.9.
  11. Principia philosophiae 1.7.
  12. Gewirth 1941; Curley 1978; Van Cleve 1979; Murdoch 1999; Della Rocca 2005.
  13. Williams 1983.
  14. Humius, Enquiry II.
  15. Fogelin 1985: 7.
  16. Enquiry 12.1 "It seems evident, that men are carried, by a natural instinct or prepossession, to repose faith in their senses; and that, without any reasoning, or even almost before the use of reason, we always suppose an external universe, which depends not on our perception, but would exist, though we and every sensible creature were absent or annihilated."
  17. Humius, Treatise 1.4.2 "Thus the sceptic still continues to reason and believe, even though he asserts that he can’t defend his reason by reason; and by the same rule he must assent to the principle concerning the existence of body, though he can’t claim to maintain its truth by any arguments of philosophy. Nature hasn’t left this to his choice, and has doubtless thought it too important to be trusted to our uncertain reasonings and speculations. We may well ask ‘'What causes induce us to believe in the existence of body?’' but it is pointless to ask '‘Is there body or not?’', because that is something we must — being compelled by Nature — take for granted in all our reasonings."
  18. Quine 1969: 82-83.
  19. "A traveller of good judgment may mistake his way, and be unawares led into a wrong track; and while the road is fair before him, he may go on without suspicion and be followed by others; but when it ends in a coal-pit, it requires no great judgment to know that he hath gone wrong, nor perhaps to find out what misled him."
  20. Essays on the Intellectual Powers of Man E6.7 "It is strange that such a sharp reasoner didn't see that this reasoning obviously involves begging the question. For if our faculties are deceptive, why can’t they deceive us in this reasoning as well as in others? And if they are to be trusted here, without a certificate, why not elsewhere as well?"
  21. Kantius 1781/1796: 183.
  22. Kantius 1796: 183–84.
  23. Kantius 1796: 136, 202-203 et passim. Pro Erscheinungen translator Criticae Fridericus Gottlob Born visa posuit.
  24. Noumenon scripsimus cum aliis scriptoribus modernis, etsi auctores antiqui sine dubio numenon scriberent (cf. Tert. (Adv. Valent. 7; 9) et Mart. Cap. (Nupt. 2.126), qui Graecum νοῦς 'mens' non nous sed nus scripserunt).
  25. Kantius 1796: 206.
  26. Van Cleve 1992: 306-307.
  27. Cf. Strawson 1966: 15-16.
  28. Walker 1989: 58.
  29. Stroud 1968; Strawson 1985.
  30. E.g. Putnam 1981: 40; Devitt 1991: 235.
  31. Cf. Unger 1976; Nozick 1981: 167; Putnam 1981: 5–6; Pollock 1987: 1–3.
  32. Confer Russell 1921: 133–36.
  33. Peirce 1958: 40.
  34. Neurath 1959: 201.

Bibliographia recensere

  • Annas, Julia & Barnes, Jonathan (1985) The Modes of Scepticism. Cantabrigiae: Cambridge University Press.
  • Audi, R. (1988) Belief, Justification and Knowledge. Wadsworth.
  • Bevan, Edwyn Robert (1979) Stoics and Sceptics. Arno Press.
  • Brennan, Ted (1998) Pyrrho on the Criterion, Ancient Philosophy 18: 417–34.
  • Broughton, Janet (2002) Descartes’s Method of Doubt. Princeton University Press.
  • Burnyeat, Myles (1983) The Skeptical Tradition. Berkeleiae: University of California Press.
  • Curley, E. M. (1978) Descartes against the Skeptics. Cantabrigiae Massachusettae: Harvard University Press.
  • De Bary, Philip (2002) Thomas Reid and Scepticism: His Reliabilist Response. Routledge.
  • Della Rocca, Michael (2005) Descartes, the Cartesian Circle, and Epistemology without God, Philosophy and Phenomenological Research 70: 1–33.
  • DeRose, K. & Warfield, T. (ed. 1999) Skepticism: A Contemporary Reader. Oxford University Press.
  • Devillairs, Laurence (2004) Descartes et la connaissance de dieu. Vrin.
  • Devitt, Michael (1991) Realism and Truth. Blackwell.
  • Engel, Mylan, Jr (2004) What's Wrong with Contextualism, and a Noncontextualist Resolution of the Skeptical Paradox, Erkenntnis 61: 203–231.
  • Fogelin, Robert J. (1985) Hume's Scepticism in the "Treatise of Human Nature". Routledge & Kegan Paul.
  • Frede, Michael (1983) Stoics and Skeptics on clear and distinct impressions, Essays in Ancient Philosophy, ed. Myles Burnyeat, 65-93. University of Minnesota.
  • Gewirth, Alan (1941) The Cartesian Circle, Philosophical Review 50: 368–95.
  • Hankinson, Robert J. (1995) The Sceptics. Routledge.
  • Kantius, Immanuel (1796) Critica rationis purae. Latine vertit Fredericus Gottfried Born. Lipsiae impensis Engelhard Beniamin Schwickerti.
  • Klein, Peter (2015) Skepticism. Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  • Lammenranta, Markus (1993) Tietoteoria ['theoria epistemologica']. Gaudeamus.
  • Larmore, Charles (1998) Scepticism. The Cambridge History of Seventeenth-century Philosophy, ed. Daniel Garber % Michael Ayers, 3: 1145–92. Cantabrigiae: Cambridge University Press.
  • Lennon, Thomas (2003) Huet, Malebranche and the Birth of Skepticism, The Return of Scepticism, ed. Gianni Paganini, 149–65. Kluwer.
  • Loeb, Louis (1998) Sextus, Descartes, Hume, and Peirce: On Securing Settled Doxastic States, Noûs 32: 205–30.
  • Malcolm, N. (1963) Knowledge and Certainty. Prentice-Hall.
  • Murdoch, Dugald (1999) The Cartesian Circle, Philosophical Review 108: 221–44.
  • Nozick, Robert (1981) Philosophical Explanations. Harvard Universisty Press.
  • Owens, David (2000) Scepticisms: Descartes and Hume. Proceedings of the Aristotelian Society 74 Suppl: 119–42.
  • Pollock, John L. (1987) Contemporary Theories of Knowledge. Hutchinson.
  • Popkin, Richard (2003) The History of Scepticism from Savonarola to Bayle. Oxoniae: Oxford University Press.
  • Pritchard, Duncan (2002) Recnt Work on Radical Skepticism. American Philosophical Quarterly 39: 215–57.
  • Putnam, Hilary (1981) Reason, Truth and History. Cambridge University Press.
  • Rosenbeg, Jay F. (1998) Descartes’ Skeptical Argument, Logical analysis and History of philosophy 1: 209–232.
  • Quine, Willard van Orman (1969) Epistemology Naturalized, Ontological Relativity and Other Essays, 69–90. Novi Eboraci: Columbia University Press.
  • Russell, Bertrand (1921) The Analysis of Mind. George Allen & Unwin.
  • Russell, Paul (2010) The Riddle of Hume's Treatise: Skepticism, Naturalism, and Irreligion. Oxoniae: Oxford University Press.
  • Schwab, Whitney (2013) Skepticism, Belief, and the Criterion of Truth. Apeiron 46: 327–44.
  • Sharples, R. W. (1996) Stoics, Epicureans, and Sceptics: An Introduction to Hellenistic Philosophy. Routledge.
  • Sosa, Ernast (1997) How to Resolve the Pyrrhonian Problematic: A Lesson from Descartes, Philosophical Studies 85: 229–49.
  • Stang, N. (2014) The Non-Identity of Appearances and Things in Themselves, Noûs 48: 106–36.
  • Stanley, J. (2005) Knowledge and Practical Interests. Oxford University Press.
  • Stone, Jim (2000) Skepticism as a Theory of Knowledge, Philosophy and Phenomenological Research 60: 527–45.
  • Strawson, Peter (1966) The Bounds of Sense: An Essay on Kant’s Critique of Pure Reason. Methuen Publishing.
  • Stroud, Barry (1968) Transcendental Arguments, Journal of Philodopy 65: 241–56.
  • Thorbecke, J. R. (1820) Disputatio num quid inter Academicos et Scepticos interfuerit. S. et J. Luchtmans.
  • Unger, Peter (1976) Ignorance: A Case for Scepticism. Oxoniae: Clarendon Press.
  • Van Cleve, James (2014) Noumenal/phenomenal, A Companion to Epistemology. Second Edition, ed. Jonathan Dancy & Ernest Sosa & Matthias Steup, 552–53. Wiley-Blackwell.
  • Walker, Ralph Ch. S. (1989) Transcendental Arguments and Scepticism, Arguments from Kant, ed. E. Schaper & W. Vossenkuhl. Blackwell.
  • Walker, Ralph Ch. S. (2006) Kant and transcendental arguments, The Cambridge Companion to Kant an Modern Philosophy, edidit Paul Guyer, 238–68. Cantabrigiae: Cambridge University Press.
  • Yolton, John W. (1984) Perceptual Acquaintance from Descartes to Reid. University of Minnesota Press.