Historia Esperanticorum in Dacoromania
Motio Esperantica in Romania: quamquam iam anno 1889 editum erat Mic vocabular pentru Români auctrice Martha Frollo magistra, vix ante annum 1904 in vulgo scientiae de lingua Esperantica fuerunt. Tunc Henricus Fischer-Galați, institor Galatzii, cursum primum disposuit et ibidem fundavit circulum primum esperantistarum una cum pharmacopola Thoma Aburel et domino Kanner.
Ante Primum bellum mundanum recensere
Anno 1907 I. Negreanu advocatus Hilariopolitanus symbolis in actis diuris multos notiones Esperanticas docebat et Gabriel Robin chemicus illustris, propagandam vivacem fecit. Insuper sodalitatem Rumana Esperantista Societo (RES) condidit et librum definitivum primum edidit. Anno 1908 medicus dentarius Saulus Kimel seriem cursuum Dacoromaniae capite instituit et novum cursum idiomatis Zamenhofiani integrumvulgavit. Fertur fuisse ista periodus aurea; Galatzii editum est periodicum Rumana Gazeto Esperantista et Hilariopoli commentarii Rumana Esperantisto homines excitaverunt. Hinc neglegentia plebis superari potuit et anno 1909 primus conventus Dacoromanus fieri potuit, quem et Bulgari et Serbi frequentaverunt. Mors praematura domini Robin, praeses RES inde a principio, motionem Esperanticam in Dacoromania paululum sufflaminavit. Primum bellum mundanum, quod rebus Esperanticis generatim valde nocuit, in Dacoromania quoque damna gravia sentiri potuerunt. Namque Esperantici fautores sat multi stipendia merere debuerunt atque perierunt, ut et advocatus P. Teodorescu, domino Robin olim succedens.
Post Primum bellum pancosmicum recensere
Proeliis finitis novum aevum aureum in Esperanticis incohatum est, cui valde favebant sodales in Transilvania et in Banatu antea cives Hungarici. Vere anni 1920 Andreas Cseh Cibinii methodum suam clarissimam excogitavit et eam primo in Operariorum hospitio Cibiniensi monstravit. Novi Fori Siculorum (Iosepho Halász moderatore) et Claudiopoli praesertim actiones reapse utiles factae sunt. Cseh etiam contactus cum Universali Societate Esperantica firmavit legatos Esperanticos domesticos nomiinans necnon sodalibus pristinis (e.g. Aemilio Nicolau (Ploieşti); Ioanni Giuglea et F. Iosif Hilaripoli) persuasit ut rursus operam navarent. Itaque Congressus Esperanticus secundus anno 1922 Claudipolitanus frequentari potuit, quo confluebant et sectatores ex omiibus regionibus et hospites Bulgari. Qua occasione feliciter contigit, ut consociatio RES quoque renovari posset.
Congressu altero terminato Horst Fischer invitavit Andream Cseh ut in caput veniret ad Centrum Esperanticum Dacoromanicum condendum (Esperanto-Centron Rumanan/ECR). Cum dominus Fischer maecenas magnanimus atque generosus esset, actiones publicae maximae fiebant. In disciplinis Andreae Cseh eiusque discipuli indefessi Tiberii Morariu homines permulti se Esperantico decicaturos promittebant. Verisimiliter etiam ratio docendi venusta efficaxque sympathiam populi in favorem Esperantici dirigebat. Hoc in contextu mentio fiat de seminario magistrorum futurorum Grădiştea, de biocolytarum praeparatione linguistica et de instructione puerorum exploratorum. Valde rem bonam istam promovebant etiam Petrus Bovet Genavensis et Won Kenn Cantoniensis visitatores. Andreae Cseh Genavam proficiente, Tiberius Morariu motus caput factus est.
Consociatio RES interim renovata, auxiliantibus Constantino Găvănescul militari praefecto et Gregorio Trancu-Iași politico et Henrico Fischer duce, praeconia pro Esperanticis augebat. Congressus ut quotannis celebrarentur, propositum est (Timisvariae 1923; Aradini 1924; Ploiesti 1925; Galatzii praeside ministro G.L. Trancu-Iaşi 1926; Coronae 1927). Crisis pecuniaria autem celebrationem congressuum ex anno 1927 impedivit; eius rei loco esperantistae Dacoromani conventus internationales visitare praetulerunt. Postquam Tiberius Morariu in Sueciam iit, Henricus Harabagiu, sodalitatis RES secretarius, et Sigismundus Prager publice docere pergebant; Prager Andream Cseh porro iuvabat internationaliter.
Propugnatores tres recensere
Quamquam actiones in Dacoromania ipsa non semper incremento vero erant, Dacoromani mundo Esperatico tres propugnatores (i.e. Cseh, Morariu, Prager) entheos offerebant qui in variis Europae plagis annis inter 1928 et 1934 feliciter agebant. Anno 1932 Henricus Fischer velut nuntius officialis Tertio conventui Balcanico Hilariopoli celebrato interfuit ubi disputationes multas frugiferas excitare quivit. Praeter RES etiam Centrum Esperanticum Dacoromanicum (RCE) res propellebat, cui secretarius esperantista gravissimus I. Ionescu-Căpăţână phytophagus. Cuius in domo privata non solum conventum est sed etiam lectum est in bibliotheca maxima. Claudipolitana Eugenia Morariu quoque et motionibus tam vernaculae quam internationali.
Libros didascalicos ediderunt Robin, Kimel, Beraru, Vanghelovici; glossaria exaraverunt Martha Frollo, Saulus Kimel, Petrus Firu.