Vicipaedia

Tonarium

(Redirectum de Tonarius)

Tonarium[1] seu (libellus) tonarius,[2] seu tonale,[2] in Christianitate Occidentali est partem dictus libellum libris cantuum (graduale atque antiphonarium) qui varias cantuum Gregorianorum res secundum tonum ecclesiasticum (cuius species octavae sub verbum modum descriptae sunt) earum cantilenarum intra octoplicem tonorum formulas per incepta textualia perscribit. In antiphonaribus tonaria antiphonas horarum canonicarum(en) saepe comprehendunt, in gradualibus (libris cantuum Missae) tractant cuncta genera cantus antiphonalis cum et sine psalmis. Antiphonae libris gradualis (introitus et communiones) et antiphonari introducunt psalmum indicatum libro et sunt iterati in psalmodia.

Auxilium interviciale

Suadetur ut haec commentatio augeatur eandem rem in sequentibus linguis inspiciendo:

-5 (magnopere corrigenda) Latinitas huius paginae magnopere corrigenda est. Si potes, corrige vel rescribe. Vide {{latinitas}}.
Tonarium cum notatione aquitana Augustae Auscorum (F-Pn lat. 1118, f.105')

Usus et forma tonarius

recensere
 
Tonarium Sancti Richarii[3], unum fontem notum antiquissimum tonarium conservatum in psalterio dicto Caroli Magni (F-Pn fundus lat. Cod. 13159, f.167)

Primum tonarium notum est fragmentum in psalterio monasterii Sancti Richarii saeculi VIII inventum. Hoc tonarium erat pars psalterii et habet octo divisiones nominatas secundum nomina byzantina octo tonorum: «Autentus protus», «Plai protus», «Deuterus» etc. Sine intonationibus et formulis psalmodiae tonarium nondum erat iunctum ad psalmodiam psalmorum et canticorum, sed habet indicem selectorum cantuum Missae, non solum antiphonae ad introitum (AN seu A), sed etiam responsoria gradualia (RG seu R), versus alleluiatici (AlL), offertoria (OF) et communiones (Adco seu Adc).[4] Utilitas pristinorum tonariorum erat deductionem toni cantū plano generaliter a posteriori.[5] In breviariis et sacramentariis ut sacramentarium graduale Sancti Dionysii sunt solum symbola tonales apud marginem paginae secundum nomenclaturam byzantinam ut «A Prot», quid abbreavit «autentus protus» (alternatim erant usi toni numerati ut .I. per tonum primum secundum systemam Hucbaldis ut in antiphonario ecclesiae Sancti Salvatoris).

Tonarium potest introductionem in antiphonarium ut antiponarium Hartkeris Coenobio Sangallense cum indice antiphonarum completo in ordinem terminationum in psalmodia nominati «differentiae» seu «figurae».[6] Appendix tonarius libro graduale tractat solum genera cantuum antiphonalium Missae ut introitum et communionem. Exemplum est tonarium libro graduale monasterii Einsiedeln quo solum pars communionum conservatus est. Communius est libellus tonarius tropario-prosario ut tropario-prosarium Ademari ubi libellus tonarius (quaequinque pars libellum appelatur) incipit cum parte supra antiphonarium (antiphonae et responsoria prolixa) (f.251) et deinde cum parte supra librum gradualem (f.255), hinc cuncta genera cantuum Missae indicati sunt. Quoque tonarium sub formam tactatum notatus est, inde potest esse partem collectionis tractatuum de musica ut tonarium Hogeri Werdensis cum diagrammis notationis Dasianae, tonarium Bernonis Prumiensis cum neumis sangallensis manuscripto monasterii Laureshamensis ubi differentiae sub nomina graeca secundum Hucbaldem ordinatae sunt, vel tonarium cum neumis italicis collectione Archicoenobii Montis Casini. Tonarium unicum est librum gradualis tonarius monasterii Sancti Benigni scriptum sub abbatem Willelmum Volpianis ubi cuncta genera cantuum Missae sunt separata in libellos. Quisque libellus est subdivisus octo partibus secundum ordinem octo tonorum. Deinde Willelmus continuavit ut abbatem conditorem in Normannia ubi sua notatio est diffusa.

Symbola 8 tonorum

recensere

Hucbald descripsit sub nomina graeca phthongorum tetrachordum finalium: 

Quatuor a primis tribus, id est, lichanos hypaton [λιχανὸς ὑπάτων D], hypate meson [ὑπάτη μέσων E], parypate meson [παρυπάτῃ μέσων F], lichanos meson [λιχανὸς μέσων G], quatuor modis vel tropis, quos nunc tonos dicunt, hoc est, protus [ὁ πρῶτος], deuterus [ὁ δεύτερος], tritus [ὁ τρίτος], tetrardus [ὁ τέταρτος], perficiendis aptantur: ita ut singulae earum quatuor chordarum geminos sibi tropos regant subiectos, principalem [τὸν κύριον], qui autentus [αὐθέντης], et lateralem, qui plagius [ὁ πλάγιος] appellatur: lichanos hypaton [λιχανὸς ὑπάτων D] scilicet autentum protum et plagium eiusdem, id est, [tonorum] primum et secundum: hypate meson [ὑπάτη μέσων E] autentum deuterum et plagium eius, id est, [tonorum] tertium et quartum: Parypate meson [παρυπάτῃ μέσων F] autentum tritum et plagium eius, id est, [tonorum] quintum et sextum: lichanos meson [λιχανὸς μέσων G] autentum tetrardum et plagium eius, id est, [tonorum] septimum et octavum: ita ut ad aliquam ipsarum quatuor quantavis ultra citraque variabiliter circumacta, necessario omnis, quaecumque fuerit, redigatur cantilena. Unde et eaedem finales appellatae, quod finem in ipsis cuncta, quae canuntur, accipiant. Eas cum notulis paullo praesentibus positis annotamus. In graviorem cmpcf. Item acutiorem fcpm.
————Hucbald, De harmonica institutione[7]
Phthongi et symbola tonorum
tetrachordum graeco transliteratum Hucbald = Guido Aretinus Tonus
protus λιχανὸς ὑπάτων «lichanos hypaton» F[8] = D sol re I & II
deuterus ὑπάτη μέσων «hypate meson» σ = E la mi III & IV
tritus παρυπάτη μέσων «parypate meson» ρ = F fa ut V & VI
tetrardus λιχανὸς μέσων «lichanos meson» Μ = G sol re ut VII & VIII

Tractatus Hucbaldis per se est tonarium ut manuscriptum leodinense.[9] Verbum phthongus est locum memoriae notarum et solum quattuor sufficient construendum octo modos qui sunt species octavae cum speciebus pentachordarum et tetrachordarum. Itaque tonus primus (autentus protus) et secundus (plagius protus) habet finalem «lychanos hypaton» (D sol re) cum modibus qui sunt «dorium» et «hypodorium»: D—a—d et A—D—a. Autenti toni habent octavam super finalem, plagii pentachordum in alto et deorsum tetrachordum. Itaque sunt autentus et plagius deuterus (tonus tertius et quartus) cum finale «hypate meson» (E la mi) cum modibus «phrygium» et «hypophrygium»: E—b mi—e et B mi—E—b mi. Atque autentus et plagius tritus (tonus quintus et sextus) cum finale «parypate meson» (F fa ut) habent modos «lydium» et «hypolydium»: F—c—f et C—F—c. Ad finem autentus tetrardus et eius plagius (tonus septimus et octavus) cum finale «lychanos meson» (G sol ut) habent modos «mixolydium» et «hypermixolydium» (nomen notum apud Boethium quam modum octavum, postea in medio aevo etiam «hypomixolydium»): G—d—g et D—G—d (ut modus dorius, sed divisus ab quarta specie pentachordi super finalem G).

Periodus Hucbaldis etiam explicavit duo systemata symbolorum tonalium et ordinem tonorum, id est autentus protus, plagius protus, autentus deuterus etc. secundum octoechos graecum vel sua enumeratio quam tonos I-VIII nuntiata primum apud Hucbaldem.

Variae formae tonariorum

recensere

Tonaria sunt distincta secundum formam et longitudinem:

  • Potest essere tractatum cum descriptionibus octo tonorum, eorum troporum et modorum ut tractatum Hucbaldis[10] vel compendium alia musica.[11]
  • Forma brevis deducendum tonos via incipit cantuum vel symbolum tonale apud marginem sacramentari.
  • Forma communior cum intonationibus (echemata) et psalmodiis notatis.[12] Incipita cantuum sunt ordinata secundum terminationes psalmodiae quas sunt «differentias» sive «figuras». Hoc tonarium continet cunctas vel selectas antiphonas libris gradualis (antiphonas ad introitum et antiphonas ad communionem) et libris antiphonarii.
  • Forma multum rara substituit principium incipitorum ab cantu completo cum neumis et faciat librum completum ut librum gradualem. Apud Willelmum Volpianis liber gradualis est divisus a variabus libellibus ut libellum antiphonarum (introitus et communiones), libellum responsoriarum gradualium, libellum versorum alleluiaticorum, libellum tractuum sive prosarium. Proprietas tonarii est quod cuncta pars sive libellus est divisus ab octo partibus secundum ordinem octo tonorum.[13] Exemplum est tonarium libris gradualis cum fragmento antiphonarii Willelmi Volpianis per abbatiam Sancti Benigni (F-MOf cod. H159).

Tonaria et traditio cantuum

recensere

Echemata et nomina eorum

recensere

Cantor Aurelianus Reomensis rogavit cantorem graecum quid est significationem syllabarum usi apud intonationes (echemata). Dialogus est nuntiatus capitulo nono eius tractatus Musica disciplina quae habet formam tonarii incipiens ut hinc: 

Capitulum VIIII QUAE IPSIS INSCRIBANT[UR] TONIS
Ceterum nomina quae ipsis inscribuntur tonis, ut est in primo tono: NONANNOEANE. et in secundo: NOEANE et cetera queque moveri solet animus quia in se contineant significationis.
Etenim quendam interrogavi Grecum: «In Latina quid interpretarentur lingua?» Respondit se nihil interpretari sed esse apud eos letantis adverbia. Quantoque maior est vocis concentus eo plures inscribuntur sillabe, ut in autentu proto, qui principium est, sex inseruntur sillabe, videlicet he: [NONANNOEANE.]
In autentu deutero, in autentu trito, quoniam minoris sunt meriti, quinque tantummodo eis inscribuntur sillabae, ut est: NOIOEANE.
In plagis autem eorum consimilis est litteratura, scilicet NOEANE, sive secundum quosdam NOEAGIS.
Memoratus denique adiuncxit Grecus huiusmodi, inquiens:
«Nostra in lingua videntur habere consimilitudinem qualem arantes sive angarias minantes exprimere solent, excepto quod haec letantis tantummodo sit vox nihilque aliud exprimentis; estque tonorum in se continens modulationem.»
De quorum vigore ob sermonis iterationem arbitror lectitantibus me fastidium intulisse. Unde ad authentum protum stilum vertamus.
———Aurelianus Reomensis, De musica disciplina[14]

Manuscriptum editionis est diagraphum factum ab cantore abbatiae Sancti Amandi. Sera manus verosimilis alii cantoris addebat neumas palæofranconas super syllabas intonationis tonorum primum et secundum qui permittet reconstructionem duo echematorum secundum usum localem abbatiae:

 
Echemata autenti et plagii proti cum addendis neumis palæofranconis in capitulo IX Musica disciplina Aureliani Reomensis (F-VAL cod. 148, f.71')

Pinacotheca

recensere

Nexus interni

Notae

recensere
  1. ↑ Albert Blaise, Lexicon latinitatis medii aevi (Turnhout: 1975).
  2. ↑ 2.0 2.1 Dictionary of Medieval Latin from British Sources apud ΛΟΓΕΙΟΝ, s.v. "tonarius".
  3. ↑ Notum sub eum nomen apud Huglo (1971, 26-28), scriptum ab scriptorio Sancti Richardi vel Corbeiae.
  4. ↑ Fortasse fragmentum habebat in formam completam aliam partem dedicatum ad librum antiphonarium, sed hoc tonarium non videtur tantum aptum ad usum psalterii.
  5. ↑ A posteriori sunt verba allata ab Peter Jeffery (2001). Deductio tonorum apud tonarium est distinctionem ab uso byzantini cantores. Signaturae sonorum (ἦχοι) usae erant ab scriptori troparologii sine notatio musicale conservati ab sexto saecolo (fragmenta papyri). Signatura alii soni faciat aliam melodiam.
  6. ↑ Ad initium (pagina 1) doxologium breve est scriptum in letteris maiusculis «GLORIA PATRI ET FILIO / ET SPIRITUI SCO[*] SICUT / ERAT IN PRINCIPIO ET / NUNC ET SEMPER [ET IN] E U A E U O U A E» cum neumis sangallensis supra, deinde «SECULORUM AMEN» cum neumis. Paginae tonarius sunt separatae in duo libros antiphonarii (codices 390 et 391 ad initium) sine ordine, sed in magna perturbatione. Restitutio tonarius est addendum ad cod, sang. 390 ab manu recentiore (pp. V1-V4) atque quae paginae sunt perditae seu laesae.
  7. ↑ Editio Gerbertis (1784, i:119).
  8. ↑ Digamma sub formam "F".
  9. ↑ CZ-Pu Cod. 273, f.27'.
  10. ↑ CZ-Pu cod. 273, ff.19-28'.
  11. ↑ F-Pn fund. lat. 8663 & 7211.
  12. ↑ CZ-Pu cod. 273, ff.4-11: «Primus igitur lydius [!], qui grece inscribitur autentus prothus, id est magister vel princeps primus». Hic tractatus est scriptus cum atramento rubro et neumis lotharingiis. Proprietas scriptoris quod verba graeca ut «dyatesseron» et «dyapente» sunt scripta «·iiii[or]·cordarum» vel «·v·cordarum» ut verbum «corda» substituit «phthongus» seu «nota».
  13. ↑ Ordo ut erat explicatus ab Hucbaldo.
  14. ↑ Fons: F-VAL cod. 148, f.71'. Editio Laurentii Gushee (1975, pp.83-84).

Fontes manusciptorum

recensere
 

Verba quae insequuntur vicificanda sunt ut rationibus qualitatis et Latinitatis propositis obtemperent. Quaesumus ut paginam emendes.

Tonaria et Sacramentaria gradualia (VIII-IX saeculis)

recensere

Cantores Lotharingiae

recensere

Cantores Alamanniae

recensere

Cantores Aquitaniae

recensere

Tonaria monastica

recensere

Tonaria ecclesiarum cathedralium

recensere

Cantores Lutetiae et confoederationis monasticae cluniacensis

recensere

Cantores ordinis Cistercensis

recensere

Cantores ordinis Dominicanae

recensere

Cantores Italiae

recensere

Cantores Anglosaxoniae

recensere

Cantores normanni

recensere

Editiones

recensere

Bibliographia

recensere
  • Huglo, Michel (1971). Les Tonaires: Inventaire, Analyse, Comparaison. Publications de la Société française de musicologie. 2. Paris: Société française de musicologie .
  • Jeffery, Peter (2001). "The Earliest Oktōēchoi: The Role of Jerusalem and Palestine in the Beginnings of Modal Ordering". The Study of Medieval Chant: Paths and Bridges, East and West; In Honor of Kenneth Levy. Woodbridge, Suffolk: Boydell Press. pp. 147–209. ISBN 978-0-85115-800-6 .

Nexus externi

recensere
  Vicimedia Communia plura habent quae ad tonaria spectant.
Receptum de "https://la.wikipedia.org/w/index.php?title=Tonarium&oldid=3841525"