Quantum redactiones paginae "Fulvius Ursinus" differant

'''Fulvius Ursinus''' (Italiane ''Fulvio Orsini'' : Romae, 11 Dec. 1529 – Romae, 18 Maii 1600) fuit bibliothecarius cardinalium Ranutii et Alexandri ac postremo Odoardi Farnesiorum, collector librorum [[Manuscriptum|manuscriptorumque]] necnon [[Numisma|numismatum]] aliorumque realium antiquorum, editor commentatorque auctorum antiquorum tam Graecorum quam Latinorum : ita simul antiquarius et philologus erat. Maximum opus eius ('liber divinus' a [[Iosephus Iustus Scaliger|Scaligero]] dictus<ref>''Scaligerana'', Amstelodami, 1740, II,618.</ref>) fortasse fuit liber Romae anno 1577 editus, ''Familiae Romanae quae reperiuntur in antiquis numismatibus'', qui fundamenta scientiae numismaticae [[Respublica Romana|Reipublicae Romanae liberae]] iecit.

== De Vita ==

[[FileFasciculus:Palais Farnese.jpg|thumb|Palatium Farnesinum hodie.]] Nobili Ursinorum genere natus sed non e legitimo matrimonio<ref>Revera ''Lucio Settimio'' baptizatus est, sed omnibus nomine Fulvi Ursini notus est.</ref>, tamquam nothus novem annos natus a patre repudiatus est. Paulo post anno 1539 clericus beneficiarius [[Basilica Sancti Ioannis in Laterano|Basilicae Sancti Iohannis in Laterano]] factus est, ubi a canonico quodam, Gentili Delphino<ref>De quo viro vide dedicationem ''Familiarum Romanarum'' ad Alexandrum Farnesium.</ref>, ob egregiam indolem velut adoptatus et educatus est, cuius magisterium Fulvio Ursino litterarum et rerum antiquarum<ref>Delphinus collector numismatum antiquorum erat sicut alius patronus Fulvi pueri, Hannibal Caro</ref> amorem reliquit. Linguae Graecae in primis operam dedit cuius notitia ei postea maxime utilis fuit. Anno 1563 Fulvius et ipse Basilicae Lateranensis canonicus fit.

Circa annum 1558, patrocinio Gentilis Delphini fretus, in familiam [[Cardinalis|cardinalis]] Ranutii Farnesii adlectus est, cuius bibliothecae praefuit : non tantum libros sed etiam numismata, gemmas, sculpturas, tabulas pictas etc. curabat. Per universam vitam familiaris Farnesiorum remansit, potentissimi divitissimique tunc gentis. Intra [[Palatium Farnesium]] vivebat, ubi collectanea sibi propria quoque colligebat, quae omnia Farnesiis testamento suo reliquit praeter libros et manuscripta iamdudum e stipulatione anno 1583 rata [[Bibliotheca Vaticanae|Bibliothecae Vaticanae]] destinata. Nec umquam longe aut diu Roma afuit, ut qui non ultra [[Bononia|Bononiam]]m [[Parma|Parmamque]]mque peregrinatus esse videtur.

== De operibus ==

=== Ad philologiam pertinentibus ===

Plerique primi libri F. Ursini [[Antverpia|Antverpiae]]e apud [[Christophorus Plantinus|Christophorum Plantinum]] publicati sunt, amicitiae [[Nicolaus Perrenotus Granvellanus|cardinalis Granvellani]] gratia, qui praecipuus minister [[Carolus V (imperator)|Caroli Quinti]] erat : quod si formulam 'ex bibliotheca Fulvii Ursini' in titulo legeris, intelligere debebis Fulvium Ursinum manuscriptum (vel inscriptionem) e collectaneis suis illi editioni adhibuisse.

* 1567 : ''Virgilius collatione scriptorum Graecorum illustratus, opera et industria Fulvii Ursini'', in quo linguae Graecae peritia sua utitur ad fontes Graecos [[Vergilius|Vergilii]] poetae investigandos. [http://reader.digitale-sammlungen.de/de/fs1/object/display/bsb11088448_00005.html Hic legere potes]

* 1568 : ''Carmina novem illustrium feminarum, Sapphus, Erinnae, Myrus, Myrtidis, Corinnae, Telesillae Praxillae, Nossidis, Anytae, et lyricorum Alemanis, Stesichori... Bacchylidis. Elegiae Tyrtaei et Mimnermi. Bucolica Bionis et Moschi latino versu a Laurentio Gambara expressa. Cleanthis, Moschionis, aliorumque fragmenta nunc primum edita, ex bibliotheca Fulvii Ursini...'' In hac editione poetarum lyricorum Graecorum manuscripto novo e collectaneo suo utitur et nonnullorum carminum haec [[Editio princeps|editio princeps]] datur. [https://books.google.fr/books?id=8dYPAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=fr&source=gbs_ge_summary_r&cad=0# Hic legere potes]

* 1570 : ''C. Julii Caesaris Commentarii, novis emendationibus illustrati. Ejusdem librorum qui desiderantur fragmenta ex bibliotheca Fulvii Ursini,...'' Manuscripti undecimi saeculi ''Commentariorum'', iis qui a prioribus editoribus adhibiti erant et antiquioris et fide dignioris, in possessionem venerat Fulvius Ursinus<ref>De quo vide quod ipse scribit in dedicatione ad Fabium Farnesium.</ref>, quod hodieque littera U (= Ursinianus<ref>Hodie Vaticanus Latinus 3324.</ref>) in criticis apparatibus notatur : unde novam editionem emendatam [[Gaius Iulius Caesar|Caesaris]] operum in lucem prodere potuit. [http://lib.ugent.be/europeana/900000064928 Hic reeditionem anni 1622 legere potes]

* 1581 : ''Fulvii Ursini in omnia opera Ciceronis notae''. [http://reader.digitale-sammlungen.de/de/fs1/object/display/bsb10171874_00005.html Hic legere potes]

* 1582 : ''Ex libris Polybii Megalopolitani selecta de Legationibus ; Et alia quae sequenti pagina indicantur nunc primum in lucem edita. Ex bibliotheca Fulvi Ursini.'' Hoc libro, cardinali Granvelano dedicato, historicorum Graecorum excerptorum collectaneum 'de Legationibus' inscriptum ac iussu [[Imperatores Byzantini|imperatoris Byzantini]] [[Constantinus VII Porphyrogenitus|Constantini VII Porphyrogeniti]] decimo saeculo confectum F. Ursinus primus in lucem edidit<ref>Manuscriptum ei ab amico Antonio Augustino missum erat, qui librum apud bibliophilum Ioannem Paez de Castro in Hispania invenerat et per scribam Graecum suum, Andream Darmarium, apographum fieri curaverat.</ref> : ita nova fragmenta partim adhuc inedita [[Polybius|Polybii]], [[Dio Cassius|Dionis Cassii]], [[Dionysius Halicarnassensis|Dionysii Halicarnassei]], [[Appianus Alexandrinus|Appiani]], [[Diodorus Siculus|Diodori Siculi]] in eruditorum manus divulgabat<ref>Raphaële Mouren, « La redécouverte des fragments de Denys et les premières éditions du De legationibus », in ''Fragments d’historiens grecs. Autour de Denys d’Halicarnasse,'' cur. Sylvie Pittia, Romae, École française de Rome, 2002 (Collection de l’École française de Rome, 298), p. 27-84.</ref>. [http://reader.digitale-sammlungen.de/en/fs1/object/display/bsb10151042_00001.html Hic legere potes].

* 1583 : ''Sexti Pompei Festi De Verborvm Significatione fragmentum ex vetustissimo exemplari Bibliothecæ Farnesinæ descriptum : Schedæ qvæ Festi fragmento detractæ apvd Pomponivm Laetvm extabant : ex Bibliotheca Fului Vrsini, Notae In Sexti Pompei Festi Fragmentvm : Schedas & Epitomam'' Editio novo fragmento locupletata grammatici antiqui qui viginti ante annos iam ab amico Fulvii [[Antonius Augustinus|Antonio Augustino]] editus erat : apud Petrum Santandreanum impressa est. [https://books.google.fr/books?id=5fdMAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=fr#v=onepage&q&f=false Hic legere potes]

* 1583 : ''Arnobii disputationum adversus gentes libri septem. M. Minucii Felicis Octavius. Romana editio posterior & emendatior.''<ref> Romae ex typographia Dominici Basæ M D LXXXIII</ref>, editio papae [[Gregorius XIII|Gregorio XIII]] a Fulvio dedicata. [https://books.google.fr/books?id=ltituk-J98sC&printsec=frontcover&hl=fr&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Hic legere potes]

* 1587 : ''Notae ad M. Catonem, M. Varronem, L. Columellam de re rustica ad Kalendarium rusticum Farnesianum et veteris inscriptiones fratrum Arvalium. In Bucolica et Georgica Virgilii notae''. Commentariis varuiorum eruditorum Ursinus non tantum proprias cogitationes addidit sed etiam fragmenta inscriptionum adhuc ineditarum ad fratres Arvales pertinentium et nuper Romae inventarum, quas ad collectaneum suum coemerat.

In summa Fulvius Ursinus editor verecundus fuit, qui textum manuscriptorum suorum diligenter describeret, etiamsi de sensu nonnumquam haesitabat, nec emendationes vel correctiones a se propositas nisi in notis reponeret. Magnorum quoque eruditionis operum ab [[Ecclesia Catholica Romana|Ecclesia CatholicCatholica]]a ad orthodoxam doctrinam finiendam atque adversus [[Reformatores]] tuendam instigante papa inceptorum particeps fuit : ita conversioni in linguam Graecam [[Concilium Tridentinum|Concilii Tridentini]] decretorum et interpretationis [[Septuaginta]] editioni operam dedit. Quae opera ut efficeret [[Bibliotheca Apostolica Vaticana|Bibliothecam Apostolicam Vaticanam]] quoque frequentare solebat, ubi per aliquot annos corrector ad linguam Graecam a papa factus est<ref>P. de Nolhac (1887) p.29.</ref>.

=== Ad antiquitates pertinentibus ===

[[Fasciculus:Orsini, Fulvio. Imagines et elogia virorum illustrium et eruditor, 85.jpg|thumbnail|Pagina 85 ''Imaginum et elogiorum'', nummum imperatoris [[Hadrianus (imperator)|HadrianHadriani]]i Graecis litteris inscriptum exhibens. Hac numismatica imagine Ursinus lectoribus ostendere volebat quid sit ''Hermathena''.]]

* 1570<ref>Romae, Ant. Lafrerii formeis</ref> : ''Imagines et elogia virorum illustrium et eruditor[um] ex antiquis lapidibus et nomismatib[us] expressa cum annotationibus ex bibliotheca Fulvii Ursini'' [http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/ursinus1570 Hic legere potes] : hoc opus imaginibus incisis redundans quam nuperrime<ref>GA Cellini, 2004.</ref> laudatum est quia novam methodum iconologiae antiquae investigandae auspicatum esset. Etenim clarorum virorum antiquorum capitum dinoscendorum causa Fulvius omne genus antiquitatis confert (nummos, statuas, gemmas, sculpturas) atque insuper uberrimam titulorum lapidibus incisorum silvam suppeditat, ne litterarum quidem testimonium neglegens. Ita librum multo doctiorem edidit quam priores auctores ''illustrium imaginum''<ref>Haec fuit inscriptio libri Andreae Fulvii. Vide IM Simon, 1989 : 58-67.</ref> eiusdem generis - ab Andrea Fulvio<ref>Romae, 1517</ref> usque ad [[Andreas Thevet|Andream Thevetum]]<ref>Eug. Dwyer, 'André Thevet and Fulvio Orsini: The Beginnings of the Modern Tradition of Classical Portrait Iconography in France', ''The Art Bulletin'', 1993 : 467-480.</ref> - qui seriem clarorum virorum (nonnumquam et feminarum) capitum addito brevi titulo eorum vitam summatim narrante publicabant ; quae capita, nonnumquam vere, plerumque tamen mendacio ficto in nummis antiquis inventa dicebantur. Nihilo magis ''Imagines'' Ursini non tam fide dignae sunt quam ''Familiae Romanae'' : nam nummi non genuini sed adulterini inibi reperiuntur, ut duo [[Denarius|denarii]] [[Gaius Asinius Pollio (consul 40 a.C.n.)|Gai Asinii Pollionis]]<ref>p.43.</ref>, quorum alter ne fieri quidem potuit quia [[Triumviratus|triumvirorum]] aetate nemini nisi ipsis triumviris effigiem suam in nummis ponere licebat, alter e libro quodam [[Hubertus Goltzius|Huberti Goltzii]]<ref> ''Fastos magistratuum et triumphorum romanorum ab Urbe condita ad Augusti obitum ex antiquis tam numismatum quam marmorum monumentis restitutos S.P.Q.R. Hubertus Goltzius... dedicavit'', [[Brugae|Brugis Flandrorum]], 1566 : p.189. Cf. I.M. Simon, 1989 : 65.</ref> sumptus est qui titulos nummorum adulterare solebat ita ut '[[Consul|consulares]]' eos efficeret (fortasse bibliothecarius Fulvius Ursinus hoc honore ei conferendo virum qui primam bibliothecam publicam Romanam condiderat omni modo extollere voluit ?). Certe hi duo denarii ab Ursino in ''Familiis'' suis recte et feliciter omissi sunt, quo loco de nummis ad gentem Asiniam pertinentibus disseruit. Anno 1598 scalptor [[Theodorus Gallaeus]] novam capitum seriem aeri incisam a priore aliquanto diversam et meliorem [[Antverpia|Antverpiae]]e edidit, quae sese delineasse ex archetypis antiquis Musei Ursiniani profitetur : quae imagines commentario vel alio apparatu erudito omnino carent nisi quod per titulum semper indicatur e quo monumento antiquo sumptae sint atque ubi illud monumentum fuerit (plerumque apud Fulvium Ursinum vel Farnesios) [http://dlc.mpdl.mpg.de/dlc/view/escidoc:7172:2/recto-verso Hic inspicere potes]. Septimo autem anno post mortem Fulvii Ursini (1606) Ioannes Faber ad hanc seriem imaginum commentarium composuit qui magna ex parte notis ab Ursino relictis nitebatur<ref>''Ioannis Fabri Bambergensis medici Romani In Imagines illustrium ex Fuluii Vrsini bibliotheca, Antuerpiae à Theodoro Gallaeo expressas, commentarius'', Antverpiae : ex officina Plantiniana apud Ioannem Moretum, 1606. Anno 1710 hic commentarius a [[Baudelot de Dairval]] in linguam Francicam conversus est.</ref>. [https://books.google.fr/books?id=8ksVAAAAQAAJ&pg=PP9&lpg=PP9&dq=In+imagines+illvstrivm+ex+Fvlvii+Vrsini+Bibliotheca+/+Antuerpiae+à+Theodoro+Gallaeo+expressas,+commentarivs+...&source=bl&ots=8IkSA1DeX3&sig=KkxHB3M6Of_fn5AQlAdJhA9LYQk&hl=fr&sa=X&ved=0ahUKEwiLo Hic legere potes]

* 1577<ref> Romae : curantibus heredib. F. Tramezini</ref> : ''Familiae Romanae quae reperiuntnr in antiquis numismatibus, ab Urbe condita ad tempora divi Augusti, ex bibliotheca Fulvii Ursini. Adjunctis familiis XXX ex libro Antonii Augustini,...'' Opus magni momenti cardinali Alexandro Farnesio dedicatum in quo Fulvius, ab amico et optimo numismatista [[Antonius Augustinus|Antonio Augustino]]<ref>Cuius tractatus de nummis antiquis (''Dialogos de medallas''...) post mortem [[Tarraco|Tarracone]]ne anno 1587 in lucem prodiit.</ref> adiutus, primus thesaurum omnium nummorum in nomine civitatis Romanae ante ''tempora Divi Augusti'' signatorum et [[Gentes Romanae|nomine gentilicio]] inscriptorum per familias digessit et delineari aerique incidi iussit atque commentario illustravit. Mirum dictu : paene omnes [[Denarius|denarii]] illius aetatis hodie noti iam in libro Fulvii Ursini inerant. Aenei nummi plures desunt quia rariores sunt et pessime servantur. Ad hanc rem efficiendam nummos e suo cimeliarcho<ref>Quod declarat formula ''ex bibliotheca Fulvii Ursini''</ref> in primis adhibuit nec sese a falsariis decipi sivit<ref>I.M. Simon, 1989 : 161-164.</ref>, quod multis aliis eruditis sedecimi saeculi saepe miserrime accidit. [http://dlc.mpdl.mpg.de/dlc/view/escidoc:7152:2/recto-verso Hic legere potes]

* 1583 : ''Antonii Augustini,... de Legibus et senatusconsultis liber, adjunctis legum antiquarum et senatusconsultorum fragmentis, cum notis Fulvii Ursini''<ref>Romae, ex typographia Dominici Basae.</ref> . Simili modo libro amici sui et [[Iurisconsultus|iurisconsulti]] [[Antonius Augustinus|Antonii Augustini]] sibi dedicato Ursinus multas inscriptiones Romae repertas atque fragmenta legum antiquarum referentes cum commentario addidit. Ita lector testimonium auctorum antiquorum cum vestigiis legum in lapidibus servatis comparare poterat. [http://reader.digitale-sammlungen.de/de/fs3/object/display/bsb10183505_00005.html?zoom=0.45 Hic legere potes]

== De collectionibus ==

[[Fasciculus:Tizian 083b.jpg|thumbnail|Papa [[Paulus III]] (alias Alexander Farnesius) a Titiano pictus. Prima tabula in inventario Ursiniano, quam solam si ceteram hereditatem adire noluisset Odoardo Farnesio in memoriam sui relicturus erat<ref>P. de Nolhac p.144.</ref>.]]

Omnium antiquitatum suarum inventarium accuratum, pretiis quoque uniuscuiusque rei notatis, ab ipso Fuluio conscriptum et a Petro de Nolhac nono decimo saeculo exeunte publicatum est. Pleraque collectanea ista in [[Museum Archaeologicum Nationale (Neapolis)|Museum Neapolitanum]] postremo pervenerunt ubi hodie servantur, nisi quae pulchra opera Farnesii muneris loco amicis dedere. Per omnem vitam res eiusmodi Ursinus conquisiverat atque magno sumptu collegerat : testamento patrono suo Odoardo Farnesio eas reliquit. Plerasque Romae emerat sed epistolari commercio cum eruditis amicis per omnem Europam<ref>E.g. in Hispania bibliothecarius Arias Montano, cardinalis Granvelanus, [[Antonius Augustinus]]... in Germania [[Fridericus Sylburgius]], [[Vindobona|Vindobonae]]e [[Iohannes Sambucus]], in Belgica Carolus Langius, [[Laevinus Torrentius]], [[Iustus Lipsius]], Andreas Schottus...</ref> de novis antiquitatibus quae inveniebantur certior fiebat, eo magis quod non tantum sibi sed etiam cardinalibus Farnesiis, patronis suis, pulchra opera venabatur. Nonnumquam collectiones nummorum vel bibliothecas solidas emebat, praesertim ab eruditis hominibus quos admirabatur ([[Pyrrhus Ligorius|Pyrrhus Ligorius ]] , [[Petrus Bembus]], Gentilis Delphinius...) sed etiam numismata quae [[Margarita Austriaca (gubernator Nederlandiae)|Margaritae Austriacae]] olim fuerant. Divisio inventarii haec est : 1)Gemmae 2)Tabulae pictae et delineationes 3)Inscriptiones 4)Marmora 5)Numismata Latina et Graeca aurea, argentea, aenea.

* [[Gemma (lapis)|Gemmarum]] insculptarum plus quam quadringentae inventario inscriptae sunt, quae maxima et mira collectio erat. Effigies illustrium virorum in primis requirebat ; nonnumquam tamen nomen artificum in gemmam incisum eum decepit.

* '''Tabulae''' vel delineationes 113 inscriptae inveniuntur plerumque a maximis coaevis opificibus factae : [[El Greco]], [[Titianus Vecellii|Titianus]], [[Raphael Sanctius Urbinas|Raphael]], [[Michael Angelus Bonarotius|Michael Angelus]], [[Leonardus Vincius]] etc. Farnesii ipsi nonnumquam tabulas faciendas illis pictoribus pretio mandabant.

* '''Marmorum''' (sic sculpturas lapideas appellat) quinquaginta et octo inscripta sunt. In primis capita virorum illustrium quaerebat. Multa ex iis capitibus delineari et aeri incidi iussit atque in suis ''Imaginibus et elogiis virorum illustrium'' publicavit.

* '''Numismatum''' antiquorum tam Graecorum quam Romanorum circiter 70 aurea, 1 900 argentea, 500 aenea inventario inscripta sunt. Adeo nummis suis delectabatur ut, postquam nescio quis cimeliarchum furatus est, de studiis litterariis omnibus abiciendis maerens cogitasse dicatur<ref>[[Laevinus Torrentius]], ''Correspondace'' I,10, epistula ad Fulvium Ursinum die VI Kal. sept. 1583 [[Leodium|Leodii]] data. Mox tamen potentes viri operam dederunt ut cimeliarchus inveniretur et Ursino restitueretur.</ref>.

Miram sollertiam Ursinianam in vere antiquis rebus a falsis dinoscendis omnes admirabantur atque eum consulere tamquam [[Pythia|Pythiam]]m solebant. Haec sunt verba [[Cardinalis|cardinalis]] [[Caesar Baronius|Baronii]] in ''[[Annales ecclesiastici|Annalibus]]'' suis : ''Fulvius Ursinus ... rerum antiquarum solertissimus explorator ad quem velut Lydium lapidem quaeque vetera monumenta probanda elucidandaque afferri solent''<ref>P. de Nolhac p.142.</ref>. Praeterea ob hanc iconologicam scientiam ornamentum palatiorum ceterorumque monumentorum Farnesianorum curare solebat, dum exempla antiqua quae imitarentur opificibus proponit.

== De bibliotheca ==

Maior et pretiosior pars eius bibliothecae inter 1570 et 1585 constituta est. Fulvius Ursinus bibliophilus erat : libros raros vel etiam unicos magno emptos potius quam plurimos habere vulgatos malebat. In primis autographa virorum illustrium requirebat : ita non tantum opera [[Petrus Bembus|Petri Bembi]] manu auctoris exarata sed etiam ''Il Canzoniere'' et alios libros a manu ipsius [[Petrarcha|Petrarcae]] possidebat, quae ab herede Bembi emerat. Adnotationes quoque in librorum marginibus illustrium virorum manu adpositas requirere solebat aut epistolas doctorum virorum.

== Si vis plura legere... ==

=== Fontes (inventaria, testamentum, epistolae) ===

* Iosephus Castalio, Fulvii Ursini vita, auctore Josepho Castalione ... edita in lucem a Luca Holstenio ; Testamentum Fulvii Ursini... (editum in lucem a Ioanne Baptista et Laurentio Mari), Romae, typis Varesii, 1647.

* Museo Archeologico Nazionale Napoli, ''Le gemme farnese'' (curante Carlo Gasparri), Electa Napoli, 1994.

* Petrus de Nolhac, 'Les collections d'antiquités de Fulvio Orsini', ''Mélanges d'archéologie et d'histoire'' 1884 (4) : 139-231 [http://www.persee.fr/doc/mefr_0223-4874_1884_num_4_1_5872 Hic legere potes]

** 'Lettere inedite del card. de Granvelle a Fulvio Orsini e al card. Sirleto,...' in ''Studi e documenti di storia e diritto'', 1884 : 249-276.

* V. Poggi, 'Lettere inedite di Fulvio Orsini al cardinale Alessandro Farnese', in ''Giornale ligustico di archeologia di Genova'', 1878 : 501-531

* I.-P. Wickersham Crawford, 'Inedited Letters of Fulvio Orsini to Antonio Agustín', ''PMLA'' 1913 Vol. 28 (4) : 577-593 [Epistulae A. Augustini ad F. Ursinum septimo volumine operum omnium Antonii Augustini continentur].

=== Commentarii critici ===

* Adela Barreda et Carbonell Manils, «Filología, numismática y prosopografía: La síntesis de Antonio Agustín y Fulvio Orsini», in : ''XIII Congreso Internacional de Numismática'', Matriti: Ministerio de Cultura, 2005 : 59-68. [http://www.mcu.es/museos/docs/MC/ActasNumis/Filologia_numismatica.pdf Hic legere potes]

* I. Carbonell Manils, «Fulvio Orsini i Antonio Agustín, precursors de la moderna numismàtica». ''Annals de l'Institut d'Estudis Gironins'', vol. XXXII, 1992-93 : 169-186. [http://raco.cat/index.php/AnnalsGironins/article/view/54075/64510 Hic legere potes]

* Ecole française de Rome, ''L'inventaire du Palais et des propriétés Farnèse à Rome en 1644'', Romae, 1994. ISBN 2-7283-0310-X

* M. Hochmann, 'Les dessins et les peintures de Fulvio Orsini et la collection Farnèse' in : ''Mélanges de l'Ecole française de Rome. Italie et Méditerranée'', 1993, 105(1) : 49-91. [http://www.persee.fr/doc/mefr_1123-9891_1993_num_105_1_4251 Hic legere potes]

* Iohannes-Michael Simon, ''Le monnayage gentilice de la République romaine vu par les érudits des XVIe et XVIIe siècles'' , [[Schola Chartarum (Lutetia)|Schola Chartarum]], 1989. [http://catalogue.enc.sorbonne.fr/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=94166&shelfbrowse_itemnumber=125365] [https://books.google.fr/books?id=jQG8-b8IT2AC&pg=PA197&lpg=PA197&dq=simon+jean+michel+monnayage+gentili Nonnullae paginae huius dissertationis breviarii apud Googlebooks]