Vicipaedia

Quantum redactiones paginae "Roma" differant

Browse history interactively
← Differentia superior
Content deleted Content added
VisualWikitext
fix
m ~
 
(20 intermediate revisions by 16 users not shown)
Linea 1:
{{Vide discretivam|''caput Italiae''}}
{{Capsa urbis Vicidata}}
{{Municipium Italiae
[[Fasciculus:Roma Plandall'aereo.jpgJPG|thumb|upright=1.4|TabulaDespectus Romaein antiquaeurbem.]]▼
|NomenLatinum= Roma
{{Citatio|''PossisAlme sol, possis nihil urbe Roma''<br/>''visere maius'' |[[Quintus Horatius Flaccus|Horatius]], ''[[Carmen saeculare]]'', 11–12}}▼
|GenetivusNominis= Romae
|NomenLinguaLoci=Roma
|NomenItalianum=Roma
|Insigne=
|Vexillum= Flag of Rome.svg
|SiglaRegionis=LAZ
|SiglaProvinciae=RM
|Imago = Roma dall'aereo.JPG
|InscriptioImaginis=Despectus in urbem
|GradusLatitudinis=41
|MinutaLatitudinis=53
|SecundaLatitudinis=35
|GradusLongitudinis=12
|MinutaLongitudinis=28
|SecundaLongitudinis=60
|Altitudo=20
|Area=1285.31
|NumerusIncolarum=2&thinsp;873&thinsp;598
|DiesCensusIncolarum=30 Novembris 2016
|SpissitudoIncolarum=2&thinsp;232.16
|Vici=
|NumerusCursualis=ab 00118 usque ad 00199
|PraefixumTelephonicum=06
|ISTAT=058091
|NumerusTributarius=H501
|NomenIncolarum=Romani
|Patronus=[[Sanctus Petrus|Sancti Petrus]] [[Sanctus Paulus|et Paulus]]
|DiesSollemnis=[[29 Iunii]]
|PaginaInterretialis=http://www.comune.roma.it
|Charta=Map of comune of Rome (province of Rome, region Lazio, Italy).svg
}}
▲{{Citatio|''Possis nihil urbe Roma''<br/>''visere maius'' |[[Quintus Horatius Flaccus|Horatius]], ''[[Carmen saeculare]]'', 11–12}}
'''Roma'''<ref>Apud Romanos antiquos etiam ''Urbs'' nuncupata.</ref> est [[urbs]] in [[Latium|Latio]] ad [[Tiberis|Tiberim]] flumen sita, [[caput (urbs)|caput]] Latii atque [[Italia]]e. [[Roma antiqua]], quae origo et nucleus est hodiernae urbis, in [[Septem Montes Romae|septem collibus]] aedificata est. Urbs ipsa, quae est maxima Italiae, ad tricies centena milia incolarum habet, [[Urbs metropolitana Romae capitis|Roma maior]] (i.e. Roma cum vicis circumiectis) fere ter et quadragies centena milia.
 
Line 42 ⟶ 11:
Intra urbem sita est [[Civitas Vaticana]], quae est [[civitas sui iuris]] et sedes [[Dioecesis Urbis seu Romana|episcopi Romani]], qui simul est [[papa]], sive praesidium [[Ecclesia Catholica Romana|Ecclesiae Catholicae Romanae]]. Praeterea Roma sedes est [[Ordo Fratrum Hospitalis Sancti Ioannis Hierosolymitani|Ordinis Fratrum Hospitalis Sancti Ioannis Hierosolymitani]], qui ordo [[ius internationale|iuris internationalis]] est, nec non sedes quorundam conciliorum [[Nationes Unitae|Nationum Unitarum]] ([[Institutum Unitarum Nationum alimoniae et agriculturae provehendae|FAO]], [[IFAD]], et [[WFP]]).
 
Romae plurima [[aedificium|aedificia]] et [[museum|musea]] maximi momenti sunt, quae ab magna [[periegesis|viatorum]] [[multitudo|multitudine]] visuntur. Urbs vetus, [[Basilica Vaticana]], Civitasque Vaticana anno [[1980]] [[patrimonium totius mundi]] declaratae sunt.
 
== Nominis Romae notatio ==
Multae sunt sententiae et opiniones de origine nominis ''Romae.'' <ref>Claudio Rendina, ''Roma ieri, oggi, domani'' (Romae: Newton Compton, 2007), 17.</ref> Quarum in numero sunt hae:
* A nomine ''Rommylü'' ([[Romulus]]), progenie [[Ascanius|Ascanii]] atque Urbisurbis conditore.
* A ''Rumone'' sive ''Rumene'', nomine vetere fluminis [[Tiberis]].<ref>Quod sentit [[Maurus Servius Honoratus]].</ref>
* A verbo [[Lingua Etrusca|Etrusco]] ''ruma'' sive ''rumach'', fere '[[flumen]]' significante; fortasse a [[Tiberis|flumine Tiberi]] nominata sit.
* A verbo [[Lingua Graeca|Graeco]] ῥώμη (rhòme), quod ''[[robur']]' significat.<ref>Quod [[Plutarchus|Plutarcho]] censebat.</ref>
 
== Historia ==
Line 55 ⟶ 24:
 
=== Antiquitas ===
[[Fasciculus:Die_sieben_H%C3%BCgel_Roms_de.svg|thumb|Tabula regionem cum [[Tiberis|Tiberi]] flumine et septem montibus demonstrans, ubi Roma condita est.]]▼
▲[[Fasciculus:Roma Plan.jpg|thumb|upright=1.4|Tabula Romae antiquae]]
 
==== Origo urbis ====
▲[[Fasciculus:Die_sieben_H%C3%BCgel_Roms_de.svg|thumb|Tabula regionem[[regionis]] cum [[Tiberis|Tiberi]] flumine et septem montibus demonstrans, ubi Roma condita est.]]
:''Vide etiam paginam de [[Roma condita]].''
Romam anno [[753 a.C.n.]] die [[21 Aprilis]] a [[Romulus|Romulo]] cum Remo fratre conditam esse memoria proditur. Non solum de fabula, sed etiam de tempore urbis conditae varie disputatur.<ref>John Nobel Wilford (2007), [http://www.nytimes.com/2007/06/12/science/12rome.html "More Clues in the Legend (or Is It Fact?) of Romulus,"] ''New York Times,'' 12 Iunii.</ref> Post Romulum, sex reges Romam 244 annos rexisse dicuntur, initio gente [[Latini|Latina]] ac [[Sabini|Sabina]], tum [[Etrusci|Etrusca]] oriundi. Illorum septem nomina sunt haec: Romulus, [[Numa Pompilius]], [[Tullus Hostilius]], [[Ancus Marcius]], [[Lucius Tarquinius Priscus|Tarquinius Priscus]], [[Servius Tullius]], [[Tarquinius Superbus]].
Line 65 ⟶ 33:
 
[[Templum|Templa]] in [[Mons Capitolinus|monte Capitolino]] iam temporibus regum [[Iuppiter|Iovi]], [[Iuno]]ni aliisque diis dicata sunt. Etiam templa [[Fortuna (dea)|Fortunae]] et [[Mater Matuta|Matris Matutae]] in hodierna ''[[Area sacra di Sant’Omobono]]'' ab illo tempore ducuntur.
Tum etiam primum [[Forum Romanum]] cum [[Regia]], [[Comitium|Comitio]] et [[Lapis Niger|Lapide Nigro]] factum est, postquam [[Cloaca Maxima]] facta aquae ex valle in [[Tiberis|Tiberim]] deductae sunt. Sed qui dicitur [[Murus Servii Tulli]], qui dicitur, quamquam nomen sexti regis commemorat, tempore [[Libera res publica Romana|rei publicae]] post Romam a [[Galli|Gallis]]s anno [[390 a.C.n.]] captam aedificatus est.
 
==== Libera res publica Romana ====
[[Fasciculus:Senatorenpalast_7Roma Plan.jpg|thumb|[[Tabularium]] Romanum a [[Forum Romanumupright=1|ForoTabula Romano]]Romae visumantiquae.]]
[[Tarquinius Superbus|Tarquinio Superbo]], ultimo [[rex|rege]], anno [[509 a.C.n.]] urbe expulso urbani [[respublica|rem publicam]] instituerunt quae ab [[senatus|senatu]] et [[consul]]ibus gerebatur citoque per [[Latium]] et reliquas Italicae paeninsulae regiones extendebatur; simul de diuturna inter [[Patricii (ordo)|patricios]] et [[plebs|plebeios]] controversia, quae civitatem in periculum adduxerat, ita decretum est, ut plebeiis [[Lex XII Tabularum|duodecim tabulae]] ac plus potentiae concederentur. [[Saeculum|Saeculis]] [[saeculum 3 a.C.n.|tertio]] et [[saeculum 2 a.C.n.|secundo a.C.n.]] [[Carthago|Carthaginiensibus]] profligatis (vide [[Bella Punica]]) per [[Mare Mediterraneum]] imperium populi Romani constitutum est: [[Magna Graecia]] Romana facta, [[Karthago]] et [[Corinthus]] anno [[146 a.C.n.]] deletae, primae [[Provincia Romana|provinciae]] constitutae sunt ([[Sicilia (provincia Romana)|Sicilia]], [[Corsica et Sardinia]], [[Hispania Romana|Hispania]], [[Macedonia (provincia Romana)|Macedonia]], [[Achaia (provincia Romana)|Achaia]], [[Africa (provincia Romana)|Africa]]).
 
Regibus pulsis, aedificia facta sunt, quae rei publicae usui erant, sicut suggestus oratorum[[orator]]um, qui ab anno [[338 a.C.n.]] [[Rostra]] dictus est, [[Templum Saturni]] ad [[aerarium publicum]] asservandum destinatum et [[Aedes Castoris]]. A [[saeculum 4 a.C.n.|saeculo quarto]] exeunte in foro statuarum[[statua]]rum [[monumentum|monumenta]][, quae civibus excelsis laudi essent, poni coepta sunt. [[Saeculum 3 a.C.n.|Tertio saeculo]] in foro septentrionali [[macellum]] institutum est. A [[saeculum 2 a.C.n.|saeculo secundo]] primae [[basilica]]e (velut [[Basilica Aemilia]]) aedificatae sunt.; Eodemeodem tempore, [[Tabulariumtabularium]] factum est.
 
==== Discrimen rei publicae ====
[[Fasciculus:Senatorenpalast_7.jpg|thumb|upright=0.8|left|[[Tabularium]] Romanum a [[Forum Romanum|Foro Romano]] visum.]]
A [[saeculum 2 a.C.n.|saeculo secundo a.C.n.]] ineunte, duae [[factio politica|factiones]] [[nobilitas|nobilitatis]] de rerum potentia certaverunt, [[optimates]], qui partes [[senatus]] sequebantur, et [[populares]], qui populo Romano freti rerum potiri studebant. Eodem tempore multi [[agricola]]e aere alieno coacti fundis venditis Romam migraverunt, qua de re [[latifundium|latifundia]] creverunt. [[Tiberius et Gaius Gracchus]] cum agros plebi dividere conati essent interfecti sunt. Propter bella continua [[legio Romana|legiones]] conscribebantur, quae magis imperatoribus quam rei publicae parebant. Numerus servorum in dies crescebat.
 
His et aliis rebus pendentibus [[saeculum 1 a.C.n.|primo saeculo a.C.n.]] res publica bellis civilibus vexata est; primo [[Sulla]] cum [[Gaius Marius|Mario]], deinde [[C. Iulius Caesar]] cum [[Pompeius|Pompeio Magno]], denique [[Augustus|Octavianus]] cum [[Marcus Antonius|Marco Antonio]] de imperio certavit. Praeterea inter annos [[73 a.C.n.|73]] et [[71 a.C.n.]] [[Tertium Bellum Servile|Bellum Servile]] [[Spartacus|Spartaco duce]] partes Italiae devastavit. Caesar, qui [[Gallia]]m sub potestatem Romanam redegerat, adversariis victis per breve tempus solus regnavit, sed [[15 Martii|Idibus Martiis]] anno [[44 a.C.n.]] manu coniuratorum [[Marcus Iunius Brutus|Bruto]] [[Gaius Cassius Longinus|Cassioque]] auctoribus occisus est. [[Bellum Actiacum|Bello Actiaco]] ([[31 a.C.n.]]) pugnato atque Antonio terra marique victo, Octavianus solus imperium obtinuit, cumque multis honoribus decoratus tum praecipue "Augustus" a [[Senatus Romanus|senatu]] appellatus est. Ita factum est, ut Augustus non nomine quidem, sed re primus imperator Romanorum fieret.
 
Caesar pro antiqua [[Curia Hostilia]] [[Curia Iulia|Curiam Iuliam]] fieri iussit, pro [[Basilica Sempronia]] [[Basilica Iulia|Basilicam Iuliam]] et idem, cum [[Forum Romanum]] propter vulgi frequentiam iam nimis angustum videretur, [[Forum Iulium]] inchoavit. Hoc forum Augustus perfecit, [[Forum Augustum|Forumque Augustum]] adiunxit. Alii deinde alia fora aedificaverunt (vide [[Fora Imperatorum]]). Augustus vero gloriabatur se Romam [[marmor]]eam reliquisse, quam latericiam acceppissetaccepisset.<ref>[[Suetonius]], Div. Aug. 28.</ref>
 
==== Principatus ====
[[Fasciculus:RomaForoAugustoTempio di Marte Ultore (Roma).JPGjpg|thumb|upright=0.8|left|[[Forum Augusti]].]]
[[Fasciculus:Colosseum_in_Rome,_Italy_-_July_2007.jpg|thumb|upright=0.8|[[Amphitheatrum Flavium]] nocturnumnocte visum.]]
[[Fasciculus:RomaTermeDiCaracallaPanoramica.01.jpg|thumb|upright=0.8|Reliquiae [[Thermae Antoninianae|Thermarum Caracallae]] ut ex horto adiacente visuntur (2005).]]
Augustum deinceps principes subsecuti sunt, cum Imperium Romanum magnam partem Europae ([[Hispania]]m, [[Gallia]]m, [[Helvetia]]m, [[Raetia]]m, [[Noricum]], [[Pannonia]]m, [[Illyricum]], [[Dacia]]m), et nonnullasnonnullasque in [[oriens|orientem]] versas regiones teneret, inter quas [[Aegyptus|Aegyptum]], [[Libya]]m, ut provinciae saltem notissimae enumerentur. [[Hadrianus]] limitem in [[Britannia (provincia Romana)|Britannia]] [[Vallum Aelium|vallo]] exstruxit, ut [[Picti]] et [[Scoti]] imperio prohiberentur; [[Germania|Germani]] autem numquam profligati sunt, quare contra eos imperii fines flumina [[Rhenus]] et [[Danuvius]] coniuncta sunt limite Germano-Raetico. Regio [[triangulum|triangularis]] inter haec duo flumina et limitem sita ''agri Decumates'' dicebantur.<ref>[[Tacitus]], ''[[Germania (Tacitus)|Germania]]'' 29.3: "Non numeraverim inter Germaniae populos, quamquam trans Rhenum Danuviumque consederint, eos qui decumates agros exercent. Levissimus quisque Gallorum et inopia audax dubiae possessionis solum occupavere; mox limite acto promotisque praesidiis sinus imperii et pars provinciae habentur."</ref>
 
Illis temporibus urbs Roma iure "caput mundi" dicebatur. Urbi plus quam decena milia incolarum erant, [[Aquae ductus|aquaeductus]] abunde multis centenis [[thermae|balineorum]] aquas suppeditabant, numerosae viae urbem cum provinciis longinquis coniungebant, [[vigil]]es publici incolas ab incendiis iniuriaque tuebantur. Roma ab Augusti successoribus, etiamsi incendium urbis [[Nero]]ne imperatore hoc tardavit, novis et magnificis aedificiis ornata est.
Line 91 ⟶ 60:
 
==== Antiquitas posterior ====
[[Fasciculus:Eroberung_roms_410.jpg|thumb|upright=0.8|Roma anno [[410]], cum ab [[Alaricus I (rex Visigothorum)|Alarico]], [[Reges Visigothorum|rege Visigothorum]], capta estesset.]]
Initio [[Antiquitas posterior|antiquitatis posterioris]] Roma maximum incolarum numerum habuisse videtur; plerique ad quinquies decies centena milia incolarum fuisse coniciunt.<ref>Historiae docti incolas numero inter quadringenta quinquaginta milia et tricies quinquies centena milia aestimant. [https://web.archive.org/web/20130130090938/http://www.mandatory.com/2013/01/24/the-16-greatest-cities-in-human-history/9 Haec pagina] duodecies centena milia proponit.</ref> Paulo post urbs pondus in rebus politicis perdidit, quod imperatores aliis in locis (velut [[Ravenna]]e, [[Constantinopolis|Constantinopoli]], [[Mediolanum|Mediolani]], [[Augusta Treverorum|Augustae Treverorum]], [[Thessalonica]]e, [[Spalatum|Spalati]]) sedem regni habuerunt. Simul post [[Edictum Mediolanense]] ([[313]]) et imprimis [[Edictum Thessalonicense]] ([[380]]) ex urbe multarum religionum paulatim urbs [[religio Christiana|Christiana]] facta est; post [[Basilicae Patriarchales|basilicas papales]] quae iam a [[Constantinus I|Constantino Magno]] imperatore aedificatae sunt, ([[Basilica Vaticana]], [[Archibasilica Sanctissimi Salvatoris]], [[Basilica Sanctae Mariae Maioris]], [[Basilica Sancti Pauli extra muros]]) multaeque aliae ecclesiae ac [[monasterium|monasteria]] exstructa sunt.
 
Quamquam ingens [[Muri Aureliani|Murorum Aurelianorum]] opus ad urbem protegendam exstructum erat, Roma tamen anno [[410]] ab [[Alaricus I (rex Visigothorum)|Alarico]], [[Reges Visigothorum|rege Visigothorum]] capta, et anno [[455]] a [[Vandali]]s despoliata est. Die [[22 Augusti]] [[476]], [[Romulus Augustulus|Romulo Augustulo]] ultimo imperatore ab [[Odoacer|Odoacre]] dimisso, Imperium Romanum Occidentale esse desiit. Deinde Roma ad regnum Odoacris accessit; quo autem interfecto in dicionem [[Ostrogothi|Ostrogothorum]] transiit.
Line 107 ⟶ 76:
 
==== Medium aevum iniens ====
[[Fasciculus:Sacre de Charlemagne.jpg|thumb|upright=0.8|[[Carolus Magnus]] die [[25 Decembris]] anno [[800]] in [[Basilica Vaticana]] antiqua coronatur.]]
[[Medium aevum|Medio aevo ineunte]] urbs a [[Langobardi]]s, [[Saraceni]]s, [[Normanni]]s obsessa, capta, spoliata est, ut maxima urbis pars destituta et vix [[Tiberis]] ripae habitatae essent. Intra muros antiquos domus habitatae cum ruinis, pratis, vineis miscebantur. Numerus incolarum usque ad annum [[700]] ad 50&thinsp;000 minutus est, anno [[1000]] fere 35&thinsp;000 incolarum in urbe habitavisse putantur, anno [[1377]] inter 15&thinsp;000 et 20&thinsp;000.<ref>Tellier 2009: 185.</ref>
 
Postquam [[Langobardi]] Italiam invaserunt, Roma nomine pars Imperii Romani (Orientalis) remansit, re vera autem papae aequilibrium inter Byzantinos, [[Franci|Francos]] et Langobardos tenere studuerunt.<ref>Luigi Vittorio Bertarelli, ''Guida d'Italia,'' 1925: 19.</ref> Anno [[729]] [[Liutprandus (rex Langobardorum)|Liutprandus]] rex Langobardorum [[Ecclesia Catholica Romana|Ecclesiae Catholicae]] [[Sutrium]], oppidum in [[Latium|Latio]] septentrionali situm, donavit, quo temporalis ecclesiae potestas initium fecit. Anno [[756]] [[Pippinus III (maior domus)|Pippinus III]], postquam Langobardos devicit, papae iurisdictionem temporalem [[Ducatus Romanus|Ducatus Romani]] et totius [[Exarchatus Ravennae]] tradidit, ex quo [[Dicio Pontificia|Status Pontificius]] progressus est.<ref>Ibidem</ref> Ex tunc per totum Medium aevum tres potestates de urbe regenda certaverunt: papatus, nobilitas Romana (una cum ducibus militaribus, iudicibus, senatu, populo) et reges Francici sive postea imperatores. Die [[25 Decembris]] anno [[800]] in festo [[Nativitas Iesu|Nativitatis Iesu]] [[Carolus Magnus]] Romae a [[Leo III|Leone III]] papa imperator Imperii Romani coronatus est.
 
Anno [[846]] [[Arabi|Saraceni]] a [[Sicilia]] venientes, etsi ab ipsa urbe prohibiti sunt, tamen [[Ostia]]m, portum Romae, vicos in dextra Tiberis ripa sitos et basilicas Vaticanam et Sancti Pauli extra muros vastaverunt. [[Carolingorum stirps|Carolingorum]] potestate collapsa Roma [[anarchia]]e obiecta est: gentes nobiles contra papam, imperatores et inter se pugnabant. Ipse papatus ludibrium nobilitatis factus est, quod historiae [[Theodora (senatrix)|Theodorae]] et filiae eius [[Marotia]]e necnon [[Crescentius minor|Crescentii minoris]] demonstrant, illae [[concubinatus|concubinae]] et matres plurium paparum, hic potens dominus [[feudum|feudalis]], qui contra imperatores [[Otto II (imperator)|Ottones II]] et [[Otto III (imperator)|III]] pugnavit.<ref>Ibidem, p. 20.</ref>
 
==== Medium aevum altum ====
[[Fasciculus:Salerno_PopeGregoriousVIITomb.JPG|thumb|upright=0.8|Funeralis [[Gregorius VII|Gregorii VII]] effigies e cera ficta, [[Salernum|Salerni]] in ecclesia cathedrali exposita.]]
Res pessimi exempli huius temporis papatum, ut se ipsum restitueretur, impulerunt; electio papalis [[cardinalis|cardinalibus]] reservata, renovatio [[clerus|ordinis clericorum]] temptata est. Cum autem propugnator renovationis, Hildebrandus monachus, nomine [[Gregorius VII|Gregorii VII]] papa factus est, acris [[controversia de investitura]] inter hunc et [[Henricus IV (imperator)|Henricum IV]] imperatorem orta est. Tum Roma a [[Normanni]]s [[Robertus Guiscardus|Roberto Guiscardo]] duce, qui papae in [[Castellum Sancti Angeli (Roma)|Castello Sancti Angeli]] obsesso auxilio venit, spoliata et incendio deleta est.<ref>Ibidem</ref>
 
Hoc tempore urbs libere a [[senatus|senatore]] sive [[patricii (ordo)|patricio]] administrata est. [[Saeculum 12|Saeculo duodecimo]] haec administratio sicut et in aliis urbibus [[Italia|Italicis]] in [[commune]] profecta est. Quae nova civitatis moderandae ratio familias, quae negotiatione ac mercatura divites factae sunt, potentiae participes fecit. Romae controversia de potentia inter papatum et commune acerrime arsit, cum [[Arnaldus Brixiensis]] monachus communem sustinere coepit et papa [[Eugenius III]] exsul factus est. Eugenio mortuo successor [[Hadrianus IV]] potestatem recuperavit, Arnaldus comprehensus et morte punitus est. [[Innocentius III|Innocentio III]] regnante papatus summum fastigium adeptus est; papa senatum dissolvit et uno senatore permutavit, qui ei subiectus erat.
 
Anno [[1266]] [[Carolus I (rex Siciliae)|Carolus I]] Andegavensis Senator declaratus est, qui cum exercitu in meridiem processit, ut iussu papae [[Stirps Waiblingensium|gentem Stauficam]] devinceret. Carolus [[Studium Urbis]], primam Romae universitatem, condidit. Illo tempore, cum cardinales [[Viterbium|Viterbii]] congregati in papa eligendo non convenerunt, cives irati eos in aedificio incluserunt, quod tecto nudaverunt, dum papa eligeretur: Ita [[conclave]] ortum est. Urbs autem rixis gentium nobilium quassata est: [[Hannibaldi]], [[Domus Gaetana|Gaetani]], [[Familia Columnensis|Columnenses]], [[Domus Ursinensis|Ursinenses]], [[Conti]] in [[castrum|castris]] suis super aedficiaaedificia antiqua erectis se muniebant et inter se pugnabant, ut papatum dominarentur.
 
==== Medium aevum exiens ====
Line 126 ⟶ 95:
 
=== Aevum renascentiae litterarum ===
[[Fasciculus:Roma-tempiettobramante01RTempietto di San Pietro in Montorio.jpg|thumb|upright=0.8|''Tempietto'' (Italice '[[templum]] parvum' valens) exemplum illustre est architecturaeexemplum [[architectura]]e [[Renascentia]]e ([[Ecclesia Sancti Petri in Monte Aureo]]).]]
Papae, qui usque ad [[saeculum 16|saeculum decimum sextum]] iniens rexerunt (a [[Nicolaus V|Nicolao V]], qui [[Bibliotheca Vaticana|Bibliothecam Vaticanam]] condidit, ad [[Pius II|Pium II]], [[humanista]]m et virum eruditum, a [[Sixtus IV|Sixto IV]], papa bello strenuo ad [[Alexander VI|Alexandrum VI]], corruptis [[mores|moribus]] et [[nepotismus|nepotistam]] effrenatum, a [[Iulius II|Iulio II]], [[miles|milite]] et [[patronus|patrono]], ad [[Leo X|Leonem X]]) omnes conisi sunt, ut urbs aeterna pulchrior fieret, gentes suae divitiis ac potestate crescerent, [[ars|artes]] [[floruit|florerent]]. Illa aetate non iam [[Florentia]], sed Roma domicilium [[Renascentia|renascentiae litterarum ac artium]] erat. Opera magnifica sicut [[Basilica Vaticana]] (loco antiquae erecta), [[Sacellum Sixtinum]] et [[Pons Sixti]] (primus pons post antiquitatem in Tiberim factus, quamvis in fundamentis Romanis) creata sunt. Optimi illius aetatis artifices ad haec opera conficienda mercede conducti sunt, inter quos [[Michael Angelus Bonarotius]], [[Petrus Perusinus]], [[Raphael Sanctius Urbinas]], [[Dominicus Girlandaeus]], [[Lucas Signorelli]], [[Alexander Botticelli]] et [[Cosimus Rosselli]]. Roma fastigium splendoris attigit [[Iulius II|Iulio II]] (1503–1513) et successoribus [[Leo X|Leone X]] [[Clemens VII|Clemente VII]] regnantibus, quorum uterque [[Gens Medicaea|gente Medicaea]] natus est.
 
Paparum [[clericus|clericorumque]] vitae ratio, [[simonia]] et venditio [[litterae indulgentiales|litterarum indulgentialium]], quibus opes ad Basilicam Vaticanam aedificandam colligerentur, multis hominibus piis odio erant et inter causas principales numerantur, quare annoin terris [[1517Germania|Germanis]] inanno [[Germania1517]] orta est [[Reformatio]] ortaecclesiae estChristianae. Novi motus, quos [[Hieronymus Savonarola]] incitavitFlorentiae incitaverat, quasi primi rerum futurarum monitus erant. Die [[31 Decembris]], [[1494]], Roma ab [[exercitus|exercitu]] [[Carolus VIII (rex Franciae)|Caroli VIII]] regis [[Francia]]e expugnata, sed mox iterum liberata est.
[[Fasciculus:1652 Merian Panoramic View or Map of Rome, Italy - Geographicus - Roma-merian-1642.jpg|thumb|upright=1.5|Roma a [[Matthaeus Merian Senior|Matthaeo Merian]] anno fere [[1642]] picta.]]▼
 
Commutatio autem fortunae[[fortuna]]e incidit, cum die [[6 Maii]] [[1527]] [[miles|milites]] [[imperator]]is [[Carolus V|Caroli V]] urbem ingressi sunt et vastaverunt; hunc casum [[historicus|historici]] Italici ''il sacco di Roma'' appellant, id est [[Latine]] ''[[direptio Romana|direptionem Romae]].'' [[Landsknecti]], quorum maxima pars [[Protestantes]] erant, iam diu nulla stipendia acceperant; cupiditate effrenati et partim odio ecclesiae Romanae commoti urbem spoliaverunt, ut fere 90 partes artificiorum direptae<ref>Vide [[:de:Sacco di Roma]]</ref> et 20 000, ut putatur, pristinorum 55 000 incolarum interfecti aut morbis consumpti sint.<ref>Vide [[:it:Sacco di Roma (1527)]].</ref> Cum Papa [[Clemens VII]] in [[Castellum Sancti Angeli (Roma)|Castello Sancti Angeli]] oppugnatus die [[7 Iunii]] 1527 denique se dedisset, urbs vastata et ad paupertatem redacta, Renascentia Romae finita erat.
 
=== Reformatio Catholica et tempus Barocum ===
▲[[Fasciculus:1652 Merian Panoramic View or Map of Rome, Italy - Geographicus - Roma-merian-1642.jpg|thumb|upright=1.54|Roma a [[Matthaeus Merian Senior|Matthaeo Merian]] anno fere [[1642]] picta.]]
Post Romam direptam, [[mores]] urbani mutati sunt: Clementis VII papae successor [[Paulus III]] [[Domus Farnesia|Farnesius]] anno [[1545]] [[Concilium Tridentinum]] indixit, cuius consiliis ad effectum adducendis Reformatio Catholica sive [[Contrareformatio]], quae dicitur, profecta est. [[Ars|Artes]], antea sublimes et antiquis aemulae, nunc magis [[religio]]ni docendae serviverunt, et hominibus simplicibus facilius erant tcomprehensibiles. Ipsum Michaelem Angelum Clemens VII anno [[1534]] [[ultimum iudicium]] in Sacello Sixtino depingere iussit (confectum 1536–1541, Paulo III regnante), quo omnes horrorem direptionis Romae memorantes ad conversionem morum suorum vocati sunt.
 
Line 140 ⟶ 109:
 
=== Tempus recentius ===
[[Fasciculus:Panorama of Trevi fountain 2015.jpg|thumb|upright=0.8|left|[[Fons Trivii]], maximus Romae fons.]]
[[Fasciculus:Breccia_di_Porta_Pia_Ademollo.jpg|thumb|upright=0.8|Copiae Italianae die [[20 Septembris]] [[1870]] [[Expugnatio Romae|Romam invadunt]].]]
[[Fasciculus:Monument à Victor-Emmanuel II.JPG|thumb|upright=0.8|[[Monumentum VictoriiVictoris Emmanuelis II]].]]
[[Fasciculus:March_on_Rome.jpg|thumb|upright=0.8|[[Mussolini]] cum ducibus iter Romam facit.]]
[[Aevum Illuminationis|Aevo Illuminationis]] papae studiis archaeologicis faverunt et vitam hominum meliorem reddiderunt. Tamen potentia papatus paulatim minuta est et finis dominatus saecularis appropinquare videbatur: Anno [[1773]] [[Clemens XIV]] a potentibus saecularibus [[Iesuitae|Iesuitas]] opprimere coactus est. Annis ab [[1798]] ad [[1800]] [[Prima Res Publica Romana]] militibus [[Francia|Francogallicis]] adiuvantibus constituta est. Status papalis mense Iunio 1800 restitutus, sed mox [[Napoleo I (imperator Franciae)|Napoleone I]] regnante, provincia imperii Francici facta est, quae primo ''Département du Tibre'' (1808–10) et postea ''Département Rome'' (1810–14) appellata est. Napoleone autem dimisso, status ecclesiasticus [[Consilium Vindobonense|Consilio Vindobonensi]] anno [[1814]] iterum restitutus est.
 
Anno [[1849]], [[Secunda Res publica Romana]], quam inter alios [[Iosephus Mazzini]] et [[Iosephus Garibaldi]] sustentaverunt, orta, mox autem opressa est. Anno [[1861]], postquam tota fere [[Italia]] a potentiis exteris liberata est, Roma caput novae civitatis declarata est, quamquam adhuc in dicione papae erat, qui a [[Napoleo III (imperator Franciae)|Napoleone III]] rege Franciae protectus est propter principium monarchicum, quod ut custodiendum esset a Consilio Vindobonensi constitutum est. Cum anno [[1870]] propter [[Bellum Germano-Francicum]] copiae Francicae abductae essent, manus Italianae Romam per [[Porta Pia|Portam Piam]] ingressi sunt (vide: [[Expugnatio Romae]]). Anno [[1871]] Roma (post [[Augusta Taurinorum|Augustam Taurinorum]] et [[Florentia]]m) caput Italiae facta est. Clarum unitatis et regni Italiae signum monumentum nationale factum est nomine [[Monumentum VictoriiVictoris Emmanuelis II]] (''Monumento a Vittorio Emanuele II'' sive ''Vittoriano''), (regi [[Victorius Emmanuel II (rex Italiae)|homonymo]] dedicato) in septentrionali [[Capitolium|Capitolii]] clivo aedificatum, quod anno [[1911]] inauguratum est. Papae[[Papa]]e et civitas Italiana per multos annos hostiliter se gerebant,; papae se captivos in Vaticano dixerunt.
 
Paulo post [[primum bellum mundanum]] motus politicus [[Fascismus|Fascismi]] in Italia exarsit. Anno [[1922]] [[Benitus Mussolini]] [[iter Romam factum|iter Romam]], quod dicitur, fecit, novum Imperium Italianum declaravit, alias partes suppressit, cum [[Germania Nazistica]] foedus iniit. Mussolini magnas urbis partes destrui iussit, ut viae latae et fora magnifica ad renascentiam imperii Romani celebrandam aedificarentur. Numerus incolarum celeriter super 1&thinsp;000&thinsp;000 ascendit. Anno [[1929]] Romae minima mundi [[civitas sui iuris]], [[Civitas Vaticana]] nata est, cum die [[11 Februarii]] [[Lateranensia pacta]] a [[Cardinalis Secretarius Status|cardinale Secretario Status]] [[Petrus Gasparri|Petro Gasparri]] et Benito Mussolini subscripta sunt, quibus mutua inter Italiam et [[Sancta Sedes|Sanctam Sedem]] recognitio data est.
Line 164 ⟶ 133:
Roma medio in Latio prope [[mare Tyrrhenum]] ad Tiberim flumen iacet, plus minusve 37 metra supra [[maris aequor]]. Tiberis pluribus flexionibus per urbem in meridiem versus fluit. In urbe septentrionali [[Anien]] se Tiberi coniungit. Vicina regio Italiane ''Campagna Romana''<ref>Nomen derivatum est ex [[Regio I Latium et Campania|Regione I Campania]], una ex undecim regionum, in quas divisa est Italia ab Augusto imperatore. [[Paretymologia]] ''campagna'' a verbo Latino ''campus'' deducit.</ref> vel brevius ''Campagna'' vocatur; planities est, quae se a Tiberi usque ad [[Circeum]] extendit.<ref>Distinguenda est ab [[Ager Romanus|Agro Romano]].</ref> A Roma in orientem versus [[Aprutium]] est, in boreo-orientem versus sunt [[montes Sabini]], in meridiem [[montes Albani]].
 
Prior [[provincia Romana]], nunc "Urbs metropolitana Romae capitis" appellata, in septentrionibus finitima est provinciis [[Provincia Viterbiensis|Viterbiensi]] et [[Provincia Reatina|Reatinae]], in oriente [[Provincia Aquilana|Aquilanae]] in Aprutio regione, et in meridie provinciis [[Provincia Frusinas|Frusinati]] et [[Provincia Latinensis|Latinensi]]. Maxima urbis pars in sinistra [[Tiber]]is ripa iacet.
 
Maxima urbis pars in sinistra [[Tiber]]is ripa iacet.
 
=== Subdivisiones Romae ===
[[Fasciculus:Roma municipi (2001-2013) locator map with roman numbers.svg|thumb|upright=0.8|Pristina subdivisio Romae (2001-2013).]]
[[Fasciculus:Roma municipi locator map with roman numbers.svg|thumb|upright=0.8|Subdivisio hodierna.]]
[[Commune]] Romanum, sive ''Roma Capitale'' ('Roma capitalis'), ut nunc publice vocatur, in tres categorias divisum est: administrativam, urbanisticam, historicam (vel toponomasticam).
 
Line 190 ⟶ 157:
* [[Civitas Vaticana]]
;Municipia finitima
{{div col|23}}
* [[Albanum (Latium)|Albanum]], olim Alba Longa
* [[Angularia]]
Line 225 ⟶ 192:
[[Tres]] stationes [[meteorologia|meteorologicae]] Romae sunt: statio "Roma media", statio "Roma - Mons Marius", statio "Roma Urbs".
[[Clima]] Romae est [[Clima mediterraneum|mediterraneum]], [[aestas|aestates]] calidae et aridae sunt, [[hiems|hiemes]] humidae, [[aer]]e plerumque temperato, raro tamen ningit, exempli gratia annis [[1929]] et [[1985]].
[[Fasciculus:Rome_panorama_sb1View from Stpeters bottomcropped.jpg|800pxthumb|upright=3|center|thumb|Despectus in urbem.]]
 
[[Fasciculus:Arc de titus frontal.jpg|200px|thumb|<center> SENATVS▼
== Monumenta ac loci delectationis ==▼
▲[[Fasciculus:Arc de titus frontal.jpg|200px|thumb|upright=0.8|<center> SENATVS
POPVLVSQVE·ROMANVS
DIVO·TITO·DIVI·VESPASIANI·F[ILIO]
VESPASIANO·AVGVSTO</center>]]
 
▲== Monumenta ac loci delectationis ==
 
=== Aedificia ===
{{div col|23}}
* [[Amphitheatrum Flavium]] vulgo "Colosseum"
* [[Arcus Constantini]]
Line 243 ⟶ 210:
** [[Basilica Sancti Pauli extra moenia]]
** [[Basilica Sanctae Mariae Maioris]]
* [[Synagoga]], italiane ''Tempio Maggiore'' (latineLatine ''templum maius'')
* [[Castellum Sancti Angeli (Roma)|Castellum Sancti Angeli]]
* [[Circus Maximus]]
Line 269 ⟶ 236:
== Societas ==
=== Progressus incolarum ===
[[Fasciculus:Romepopulation.jpg|thumb|350pxupright=1.4|Progressus incolarum[[incola]]rum Romae urbisRomanarum inter annos 1750- et 2005.]]
Numerus incolarum sequentis indicis usque ad annum [[1858]] aestimatio est, annis ab 1871- ad 2001 census cuiusvis anni, anno [[2005]] ratio Instituti nationalisNationalis statisticaeStatisticae (ISTAT).
{|
| valign="top" |
Line 347 ⟶ 314:
|-
| 2009 || align="right" | 2&thinsp;728&thinsp;296
|-
| 2011 || align="right" | 2&thinsp;617&thinsp;175
|-
| 2019 || align="right" | 2&thinsp;837&thinsp;332
|}
|}
Line 353 ⟶ 324:
 
== Cultura ==
Post secundum bellum mundanum Romae [[cinematographia]] [[floruit|florebat]] et [[pellicula]]e in [[Cinecittà]] creatae toto [[orbis terrarum|orbe]] magnum exitum habuerunt, exempli gratia: ''[[La dolce vita]]'', ''[[Quo vadis (pellicula anni 1951)|Quo vadis]],'' ''[[Ben Hur]],'' etc.
 
Romae adhuc hodie est praeclarorum [[periodicum|diariorum]] (ut ''[[La Repubblica]]'' et ''[[Il Tempo]]'') sedes.
Line 389 ⟶ 360:
 
Praeterea haec regiones antiquae sunt:
* [[Sanctus Ioannes in Nono]], hodie [[Lingua Italiana|Italiane]]: ''[[:it:La Storta|La Storta]].''
 
== Res oeconomicae ==
Line 417 ⟶ 388:
* Brilliant, Richard. [[2006]]. ''Roman Art: An American's View.'' Romae: Di Renzo Editore. ISBN 88-8323-085-X. {{ling|Anglice}}
* Coarelli, Filippo. [[1984]]. ''Guida archeologica di Roma.'' Mediolani: Arnoldo Mondadori Editore. {{ling|Italiane}}
* [[Ferdinandus Gregorovius|Gregorovius, Ferdinandus]]. ([[1859]], [[1872]]), [[1988]]. ''Geschichte der Stadt Rom im Mittelalter.'' Nova editio, 2secunda ed. 4 vol. Monaci: Beck. ISBN 3-406-07107-4. {{ling|Theodisce}}
* Heiken, Grant, Renato Funiciello, et Donatella De Rita. [[2005]]. ''The Seven Hills of Rome: A Geological Tour of the Eternal City.'' Princetoniae: Princeton University Press. ISBN 0-691-06995-6. {{ling|Anglice}}
* Hughes, Robert. [[2011]]. ''Rome.'' Novi Eboraci: Alfred A. Knopf. ISBN 978-0-307-26844-0. {{ling|Anglice}}
Line 438 ⟶ 409:
* [[Perseus (situs interretialis)|Perseus Project]], [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0054&query=toc:head%3D%231524 ''A Dictionarium topographicum antiquae Romae''''] (omne opus, Anglice, 1929) {{Ling|Anglice}}
* Gulielmi Thayeri situs, [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Europe/Italy/Lazio/Roma/Rome/churches/home.html Ecclesiae Romae] cum libris Armellini, Titi, Huelseni {{Ling|Anglice}}
* [https://web.archive.org/web/20041209215246/http://w1.131.comhem.se/~u13117202/main.htm ''Romae occultae Ecclesiae ''] {{Ling|Anglice}}
* [http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/propylaeumdok/volltexte/2008/81/pdf/Taruashvili_Roma2007.pdf L. Taruashvili], ''Monimenta Antiquae Urbis Romae ad Artes Elegantes Pertinentia: Itinerarium Latine Adumbratum'' (liber PDF) {{Ling|Latine}}
* [http://www.comune.roma.it/was/wps/portal/pcr Situs publicus Urbis Romanae] {{Ling|Italice}}
Line 444 ⟶ 415:
* [http://www.museiincomuneroma.it/ Situs proprius Museorum Romanorum] {{Ling|Italice}}
* [http://mv.vatican.va/StartNew_EN.html Musea Vaticana] {{Ling|Anglice}}
* [https://web.archive.org/web/20061115225506/http://www.museicapitolini.org/en/index_msie.htm Musea Capitolina] {{Ling|Anglice}}
 
== Pinacotheca ==
<gallery>
Fasciculus:Roma-Via della conciliazione2.jpg|[[Via Conciliationis]].
Fasciculus:Roma-piazzaSanta delMaria popolodei Miracoli and Santa Maria in Montesanto - esterno.jpg|[[Forum Populi]].
Fasciculus:Rzym Oltarz Ojczyzny.jpg|[[Ara patriae]].
Fasciculus:FontanaNettuno8.JPG|[[Fons Neptuni]] in [[Area Agonalis|Area Agonali]].
Fasciculus:Piazza esedra 051112-04.JPG|[[Res publica libera|Forum Liberae Rei Publicae]], olim, et a populo hodie quoque saepius, Esedra nuncupata.
Fasciculus:Vista Panoramica - Giardino degli Aranci.JPG|Prospectus urbis.
Fasciculus:Capitoline she-wolf Musei Capitolini MC1181.jpg|Imago lupae capitolinae, symboli Romae.
</gallery>
 
Line 469 ⟶ 440:
[[Categoria:Condita 753 a.C.n.]]
[[Categoria:Loci hereditatis mundialis in Italia]]
[[Categoria:Roma|! ]]
[[Categoria:Urbes milies milium incolarum]]
Receptum de "https://la.wikipedia.org/wiki/Roma"